Ilk zamonaviy kitob – kodeks yaratildi

Kodeks — qoʻlyozma kitob, xususan, muqaddas yozuvlar, dastlabki adabiyot, qadimgi afsonaviy yoki tarixiy solnomalar. Kodeks zamonaviy kitobning tarixiy ajdodi hisoblanadi. U qogʻoz varaqlaridan iborat boʻlish oʻrniga, pergament (teridan tayyorlangan qogʻoz), papirus yoki boshqa materiallardan tayyorlangan. Kodeks atamasi koʻpincha qoʻlyozma mazmunida, qadimda qoʻlda yozilgan kitoblar uchun ishlatilgan. Kodeks asrlar davomida xuddi zamonaviy kitoblarga oʻxshab, sahifalarni yigʻish va bir qator qilib terilgan chekkalarini turli usullar bilan mahkamlash orqali zamonaviy kitoblarga oʻxshash shaklda muqovalangan. Zamonaviy kitoblar qogʻoz va qattiq muqovali kitoblar deb ataladigan kartonlar bilan jildlangan guruhlarga boʻlinadi. Murakkab tarixiy muqovalar xazina muqovalar (oltin yoki kumush, zargarlik buyumlari yoki fil suyagidan yasalgan buyumlardan foydalaniladigan hashamatli kitob muqovasi) deb ataladi.

Gʻarbda uzun hujjatli sahifalangan kodeks formati uchun asosiy alternativ — qadimgi dunyoda hujjatning hukmron shakli boʻlgan davomiy yozish uchun oʻramli qogʻoz. Baʼzi kodekslar konsertina (akkordeonga oʻxshash musiqa asbobi) kabi yoki taxlanib yigʻiladi, xususan, Mayya va Aztek kodekslari, ular aslida uzun qogʻoz varaqlari yoki hayvon terisi boʻlib, sahifalarga buklangan holatda boʻladi. Yaponiyada Xeyan davrida (794–1185) ishlab chiqilgan orihon deb nomlangan konsertina uslubidagi kodekslar qogʻozdan tayyorlangan.

Qadimgi rimliklar kodekslar shaklini mum taxtalardan boshlab rivojlantirgan. Qogʻoz oʻramning asta-sekin kodeks bilan almashtirilishi — bosmaxona ixtiro qilinishidan oldin kitob yaratishdagi eng muhim yutuq. Kodeks oʻsha davrdagi kitobning shaklini oʻzgartirdi va shu kungacha davom etib kelayotgan shaklni joriy qildi. Kodeksning tarqalishi Bibliya kitobining tuzilishini qabul qilgan nasroniylikning yuksalishi bilan bogʻliq edi. Birinchi marta eramizning milodiy I asrida Rim shoiri Marsyal undan foydalanishdagi qulayliklar haqida iliq fikrlar bildiradi. Aynan shu davrga kelib — miloddan avvalgi 300-yillarda kodeks qogʻoz oʻramlar bilan son jihatdan tenglikka erishgan edi. VI asrga kelib esa, kodekslar xristianlashgan yunon-rim dunyosida ularning oʻrnini butkul egalladi.

Kodeks soʻzining kelib chiqishi va uning rivojlanish davri

Kodeks soʻzi lotincha caudex soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, “daraxt tanasi”, “yogʻoch toʻplam” yoki “kitob” degan maʼnolarni anglatadi. Garchi yangi topilmalar kodeks tarixini 3 asr oldinga siljitgan boʻlsa ham, u ixtiro qilingan zahotiyoq qogʻoz oʻramlar oʻrnini egallay boshlagan. Saqlanib qolgan namunalarga asoslanadigan boʻlsak, Misrda V asrga kelib, kodekslar soni qogʻoz oʻramlardan oʻndan bir nisbatda koʻp edi. VI asrga kelib, oʻramli qogʻoz adabiyot uchun muayyan maqsadda ishlatiladigan vosita sifatida deyarli yoʻq boʻlib ketdi. Yozuv materiali sifatida qogʻoz rulonlardan kodekslarga oʻtish taxminan papirusdan pergamentga oʻtish bilan mos keladi, ammo bu ikki rivojlanish bir-biri bilan bogʻliq emas. Aslida, kodeks va qogʻoz oʻramlarning papirus va pergament bilan har qanday kombinatsiyasi (birlashuvi) texnik jihatdan amalga oshishi mumkin va bu holat tarixiy yozuvlarda keng tarqalgan.“

Texnik jihatdan, hatto zamonaviy daftar va yumshoq muqovali kitoblar ham kodeksdir, ammo noshir (nashriyotchi) va olimlar bu atama bilan soʻnggi antik davrdan boshlab oʻrta asrlargacha boʻlgan davrda ishlab chiqarilgan qoʻlyozma (qoʻlda yozilgan) kitoblarni nomlaydi. Ushbu qoʻlyozmalarni ilmiy jihatdan oʻrganish baʼzan kodikologiya deb ataladi. Qadimiy hujjatlarni umumiy oʻrganish esa paleografiya deyiladi. Kodeks boshqa kitob formatlariga qaraganda katta ustunliklarga ega, bu afzalliklar birinchi navbatda uning ixchamligi, mustahkamligi, har ikki tomonlama foydalanish (oʻng va chap taraf), materiallarni tejash va maʼlumot olishning qulayligidan iborat boʻlgan. Shuningdek, kodeks ketma-ketlikda yozilgan oʻramli qogʻozlardan farqli oʻlaroq, maʼlumotlarni muayyan ketma-ketlikdan xoli ravishda taqdim etadi.

Kodeks yordamida matnning istalgan nuqtasini birdaniga ochish mumkin boʻlgan. Bundan tashqari, varaqning ikki tomoniga ham yozish imkoni mavjud edi. Bu esa koʻproq matnni oʻziga sigʻdira olishni anglatadi. Kodeks va oʻramlar orasidagi farq Bibliya nusxalarida namoyon boʻladi. Bir oʻram Matfey Injilini sigʻdira olgan boʻlsa, odatiy kodeks 4 Injil, shuningdek, Havoriylar kitobini ham birgalikda qamrab oladi. Shu tufayli Bibliyaning toʻliq varianti noodatiy holat boʻlmagan. Garchi grek va rimliklarning bukilgan qayd taxtalari kodeksning shaklini eslatsa-da, kodekslarning ustunlik sari rivoji madaniy hamda texnologik oʻzgarishlar, yaʼni xristianlikning yuksalishi, koʻproq va yirikroq kitoblarga boʻlgan talab, shuningdek, avvaliga pergament, soʻngra esa qogʻozning paydo boʻlishi bilan bogʻliq edi.

Manba: britannica.com
Muqova surat: midjourney.com