Shimoliy Amerikada Britaniya hukmronligi

Mustamlakachilik davrida Britaniya hukmronligi Shimoliy Amerikaning mintaqa tarixi, siyosiy, iqtisodiy va madaniy koʻrinishini shakllantirishga beqiyos taʼsir koʻrsatdi. Shimoliy Amerikada Britaniya hukmronligining boshlanishi XVII asrning boshlarida — ingliz koʻchmanchilari 1607-yilda Virjiniya shtatining Jeymstaun shahrida birinchi doimiy ingliz mustamlakasiga asos solgan paytga borib taqaladi. Boylik va diniy erkinlik istagi bilan boshqariladigan Britaniya qirollik hokimiyati Plimut, Massachusets (1620-yil) kabi keyingi koloniyalarni vujudga kelishini qoʻllab-quvvatladi. Bu ilk aholi punktlari Shimoliy Amerikadagi Britaniya mustamlakachi kuchlarining tayanch nuqtalariga aylandi.

13 koloniya

13 ta koloniyaning (1607–1776) tashkil etilishi Britaniyaning Shimoliy Amerika mintaqasidagi hukmronligini yanada mustahkamladi. Massachusets, Nyu York, Virjiniya va Jorjiya kabi koloniyalar strategik jihatdan sharqiy dengiz sohilida joylashgan edi. Ular Britaniyaga yogʻoch, moʻyna va baliq kabi qimmatbaho tabiiy mahsulotlarni yetkazib berdi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining oʻsib borishini taʼminladi. Britaniyaning boshqa koloniyalari safiga Nyu-Xempshir, Rod-Aylend, Konnektikut, Pensilvaniya, Delaver, Nyu-Jersi, Merilend, Shimoliy Karolina va Janubiy Karolina ham qoʻshilgan.

Buyuk Britaniyaning Amerikadagi mustamlaka koloniyalari / wikipedia.org

Mustamlakalar kengayib bordi va Britaniya imperiyasi iqtisodiy tizimining muhim tarkibiy qismiga aylandi. Mustamlakalar tamaki, koʻk rangli boʻyoq olish uchun yetishtiriladigan oʻsimlik — indigo, va yogʻoch kabi xomashyolar yetkazib berib, Britaniya ishlab chiqaradigan tovarlar uchun bozor boʻlib xizmat qilgan. Mustamlakalar va Britaniya oʻrtasidagi iqtisodiy munosabat har ikkala mamlakatning ham oʻsishiga yordam bergan.

Britaniyaliklar plantatsiyalarida ishlash uchun afrikaliklarni qul qilishgan, Karib dengizi orollari / wikipedia.org

Mustamlakaviy hokimiyat va boshqaruv

Britaniya mustamlaka boshqaruv tizimi u yerda hukmronlikni saqlab qolishda hal qiluvchi rol oʻynadi. Inglizlar iyerarxik¹ tuzilma yordamida har bir koloniyani nazorat qilish uchun mustamlaka gubernatorlarini tayinlagan. Bundan tashqari, dengiz orqali savdo qilishni tartibga soluvchi navigatsiya toʻgʻrisidagi qonunlarning amalga oshirilishi ham boshqa mustamlakachi davlatlar bilan savdoni cheklab, koloniyalarni iqtisodiy jihatdan Britaniyaga qaram boʻlishga majbur qilgan.

Aholisi

Britaniya Shimoliy Amerikasining 2,5 million aholisi turli xil odamlar guruhidan tashkil topgan edi. Koʻpchilik, shu jumladan, yevropaliklarning aksariyati ingliz edi, ammo ular orasida shotland, shotland-irland, irland, golland, shved, fransuz, ispan va boshqa millatlar ham bor edi. Mahalliy amerikaliklar shimoldagi Abenaki² va Pekotdan³ tortib janubdagi Cheroki⁴ va Chikasogacha⁵, yana gʻarbda Ogayo shtati va boshqa joylardagi turli xil xalqlar guruhidan iborat edi. Ularning dini, tili va odatlari turlicha boʻlgan. Ular bir-biri va bir asrdan koʻproq vaqt mobaynida aloqada boʻlgan yevropaliklar bilan turlicha va murakkab munosabatga ega boʻlgan.

Inglizlar Shimoliy Amerikada oʻzidan oʻchmas madaniy iz qoldirib ketgan. Mustamlakalar ingliz tilini asosiy til — diniy amaliyot va huquqiy tizimlar tili sifatida qabul qiladi. Garvard va Yel kabi Britaniya oliy taʼlim muassasalari aqliy salohiyatni rivojlantirishda eng ustuvor jihat boʻlib xizmat qildi va Britaniya madaniy meʼyorlarini abadiylashtirdi.

Din

Mustamlaka davlatlarda din muhim masala boʻlib kelgan. Eng qadimgi yevropalik mustamlakachilarning baʼzilari diniy taʼqibdan, shu jumladan, puritan⁶ va piligrimlardan⁷ qochish uchun Amerikaga sayohat qilgan. Endi koloniyalar anglikan, kvaker,⁸ baptist,⁹ anabaptist¹⁰, metodist,¹¹ lyuteran¹² va moraviyaliklar¹³ kabi turli protestant dinlarining xilma-xil aralashmasi edi. Bundan tashqari, ular orasida koʻplab katoliklar ham bor edi. Shuningdek, tubjoy amerikalik jamoalarda yahudiylik va turli xil ruhiy amaliyotlar namoyon boʻldi. Boshqa tubjoy amerikaliklar, xususan, afrikalik boʻlgan baʼzi odamlar nasroniylikka, boshqalari esa islom yoki Afrikadan olib kelingan boshqa eʼtiqod tizimlariga amal qilgan. Hukumat bu dinlarning barchasiga teng munosabatda boʻlmagan — protestant nasroniylik imperiyaning afzal va rasmiy eʼtiqodi edi.

Mustamlakalarda insonning ijtimoiy-iqtisodiy sinfi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan erkinlik maqomi bir xil darajada ahamiyatli edi. Ijtimoiy sinflar boʻyicha eng yuqori pogʻonada monarx turardi. Undan biroz pastroqdagilar esa zodagonlar, keyin esa boy, oq tanli protestant yer egalari edi. Keyingi oʻrinlarda oq tanli savdogar, hunarmand va ulardan pastroqda esa oddiy odamlar, soʻngra shartnoma asosidagi xizmatkor, tubjoy amerikalik va Afrika millatiga mansub ozod odamlar va qullikka mahkum boʻlganlar turardi.

Britaniya imperiyasining kuchsizlanish sabablari

Shimoliy Amerikadagi Britaniya hukmronligi bir asrdan ortiq davom etgan boʻlsa-da, bu ixtilofsiz kechmagan. Vaqt oʻtishi bilan Britaniya hukumati Shimoliy Amerikadagi mustamlakalarni koʻproq nazorat qilishga intiladi. XVII asrda qabul qilingan Navigatsiya toʻgʻrisidagi qonunlar mustamlakalardagi savdoni tartibga solish va Britaniya uchun iqtisodiy manfaatni taʼminlashga qaratilgan edi. Biroq bu choralar oʻzining iqtisodiy manfaatlari boʻgʻilayotganini his qilgan mustamlakachilar orasida norozilik va qarshilikni ham keltirib chiqardi.

Fransiya va Hindiston urushi (1754–1763) avvalo Ogayo daryosi vodiysiga boʻlgan daʼvolar tufayli kelib chiqqan edi. Urushda Buyuk Britaniya gʻalaba qozongach, u butun Shimoliy Amerika boʻylab hukmronlikni qoʻlga oldi va hududiy nazoratni kengaytirdi. Garchi gʻalaba qozongan boʻlsa-da, bu urush Britaniya imperiyasini katta qarzga botirdi. Ushbu moliyaviy yukni yengillashtirish uchun Britaniya hukumati mustamlakalarga soliqlar joriy qildi, bu esa norozilikning kuchayishiga olib keldi.

Britaniyaning Shtamp akti¹⁴ va Choy akti¹⁵ kabi siyosatiga mustamlakachilarning qarshiligi oxir-oqibat Amerika inqilobini keltirib chiqardi. Mustamlakachilarning ozodlikka intilishi bilan kuchaygan isyonkor kayfiyat nihoyat Amerika Qoʻshma Shtatlarining tashkil topishiga olib keldi. Bu esa Shimoliy Amerikada Britaniya hukmronligining tugashini belgilab berdi.

Amerika inqilobi

Qarama-qarshilik va norozilikning avj nuqtasi 1775-yilda Amerika inqilobining boshlanishiga olib keldi. Kontinental Kongressi 1776-yilda mustaqillik eʼlon qildi va 13 ta mustamlaka Britaniya kuchlariga qarshi uzoq davom etgan urushda qatnashdi. 1783-yildagi Parij shartnomasi AQSHni mustaqil davlat sifatida rasman tan oldi, bu esa Shimoliy Amerikadagi Britaniya hukmronligiga barham berdi. Shimoliy Amerikadagi Britaniya hukmronligi davri mustamlakachilikning oʻzaro murakkab taʼsiri, iqtisodiy rivojlanish va mustamlaka hamda Britaniya monarxi (hukmdor) oʻrtasidagi keskinlikning kuchayishi bilan ajralib turdi. Mustaqillikka intilish va adolatsizlikka qarshi norozilik tufayli yuzaga kelgan Amerika inqilobi oxir-oqibat Qoʻshma Shtatlarning paydo boʻlishiga va Shimoliy Amerikada Britaniya hukmronligining tugashiga olib keldi.

[1] Iyerarxik — quyi mansabdorlarning yuqori mansabdorlarga boʻysunishi.
[2] Abenaki — Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanadaning shimoli-sharqiy oʻrmonlaridagi tub aholi.
[3] Pekot xalqi — hozirgi Konnektikutning Temza vodiysida yashagan tubjoy amerikalik qabilalar.
[4] Cheroki — Amerika Qoʻshma Shtatlarining janubi-sharqiy oʻrmonlaridagi mahalliy aholi guruhi.
[5] Chikaso — federal tan olingan tubjoy amerikalik qabilalar.
[6] Puritanlar — XVI–XVII asrlarda faol boʻlgan ingliz protestantlari guruhi.
[7] Piligrimlar — 1620-yilda Massachusetsga kelgan va Plimut koloniyasini tashkil etgan ingliz koʻchmanchilari.
[8] Kvakerlar — XVII asrda Angliyada boshlangan xristian guruhi — Doʻstlar diniy jamiyatining aʼzolari.
[9] Baptistlar — boshqa protestantlar bilan bir xil eʼtiqodga ega boʻlgan protestant xristianlar guruhi.
[10] Anabaptistlar — choʻqintirish faqat odam Masihga boʻlgan ishonchini tan olgandan keyin amalga oshirilishi kerakligiga ishonadigan masihiylar. Ular chaqaloqlar choʻqinish uchun ongli ravishda qaror qabul qila olmaydi, deb hisoblaydi.
[11] Metodistlar — xristian dinining protestant boʻlimiga kiruvchi nasroniy konfessiya aʼzolari.
[12] Lyuteranlar — XVI asr nemis monaxi va islohotchisi Martin Lyuterning taʼlimotiga ergashadigan nasroniylar.
[13] Moraviyaliklar — quvgʻinlardan qochib, Germaniyaga ketgan Chexiyadagi protestant guruhi.
[14] Shtamp akti — 1765-yilda Britaniya parlamentining gazeta, yuridik va tijorat hujjatlariga shtamp bojini joriy etish orqali Amerika mustamlakalaridan daromad undiruvchi akti.
[15] Choy akti — 1773-yil 10-mayda parlament tomonidan qabul qilingan Choy toʻgʻrisidagi qonun boʻlib, u Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasiga Amerika koloniyalarida choy sotish boʻyicha monopoliya huquqini berdi.

Manbalar: museum of the American Revolution / britannica.com
Muqova surat: midjourney.com