Yoy va oʻq tarixi

Yoy va oʻq — elastik otish moslamasi (kamon) va uzun oʻqlardan iborat uzoq masofali qurol tizimi. Odamlar tarixdan ancha oldin ov va hujum maqsadida kamon va oʻqlardan foydalangan va bu amaliyot koʻplab tarixdan oldingi madaniyatlarga xos edi. Ular qadimgi tarixdan to yangi davrgacha boʻlgan muhim urush qurollari boʻlib, kuchliroq va aniqroq oʻqotar qurollar rivojlangani tufayli tobora eskirib borgan. Bugungi kunda kamon va oʻqlar asosan ov va sport mashgʻulotlari uchun ishlatiladi.

Kamondan otish — oʻqlarni otish uchun kamondan foydalanish sanʼati, amaliyoti yoki mahorati. Yoy bilan oʻq otadigan kishi kamonboz yoki kamonchi deb ataladi. Kamon yasaydigan kishi kamonchi, oʻq yasaydigan kishi esa fletcher, metall oʻq uchlari yasaydigan odam boʻlsa oʻqchi deb nomlanadi.

Asosiy dizayn va foydalanish

Kamon yarim qattiq, lekin elastik yoydan iborat boʻlib, uning ikki qismi uchlarini birlashtirib turadigan yuqori taranglikdagi kamon ipi mavjud. Oʻq oʻtkir uchga ega boʻlib, orqa tomonida stabilizator (muvozanat saqlovchi) qanotlarga ega, eng oxirida esa kamon ipiga tegish uchun tor tirqishi (nok) mavjud. Oʻq otish maqsadida kamonchi oʻqni yuklaydi (oʻqni tayyorlaydi), yaʼni kamon ipining oʻrtasiga oʻqning tirgagini oʻrnatadi. Otish uchun kamonchi bir qoʻli bilan kamonning markazidan ushlab turadi va ikkinchi qoʻli bilan oʻq va kamonni orqaga tortadi (odatda ustun qoʻl bilan). Bu elastik energiyani saqlash uchun bir juft konsol prujina vazifasini bajaradigan kamonning ikki qismini orqaga bukadi.

Odatda tortishni saqlab turgan paytda, kamonchi oʻqni intuitiv ravishda yoki oʻq boʻylab koʻrish orqali nishonga oladi, keyin ipni (ip tarangligini) boʻshatadi. Bu esa kamonning ikkala tomonida toʻplangan energiyasini kamon ipi orqali oʻqqa uzatadigan kinetik energiyaga aylantirish imkonini beradi va uning yuqori tezlik bilan oldinga uchib ketishiga turtki boʻladi. Kamonni tezkorlik bilan qayta oʻqlash uchun qoʻshimcha oʻqlar solinadigan idish yoki sumka sadoq yoki oʻqdon deb ataladi.

Kamonga ehtiyoj boʻlmasa, odatda bogʻlanmagan holda saqlanadi. Yaʼni kamon ipining bir yoki ikkala uchi kamondan ajratib (yechib) qoʻyiladi. Bu esa kamondagi barcha qoldiq taranglikni bartaraf qiladi va vaqt oʻtishi bilan uning kuchi yoki elastikligini yoʻqotishining oldini olishga yordam beradi. Koʻpgina kamon dizaynlari, shuningdek, uning gavdasini toʻliqroq tik turgʻizishga imkon beradi, bu esa kamonni saqlash uchun ajratiladigan joyni kamaytiradi. Kamonni tortish — uni ishlatishga tayyor holatga qaytarish.

Yoy va oʻqqa doir maʼlum boʻlgan eng qadimgi dalillar Janubiy Afrikaning Sibudu gʻori kabi joylardan olingan boʻlib, u yerdan taxminan 72 000–60 000 yil oldingi davrga tegishli oʻq uchlari topilgan.

Eng qadimgi oʻq uchlari 2020-yilda Afrika hududidan tashqarida — Shri-Lankadagi Fa Xien gʻoridan topilgan boʻlib, ular 48 000 yil oldin yasalgan. “Shri-Lankada oʻq-yoy bilan ov qilishda asosiy eʼtibor maymun va olmaxonlar kabi mayda hayvonlarga qaratilgan boʻlishi mumkin”, deydi avstraliyalik professor Mishel Kler Lengli. Bu jonzotlarning qoldiqlari suyak holati bilan bir xil choʻkindida topilgan.

Bronzdan yasalgan oʻq boshi, miloddan avvalgi 4-asr / wikipedia.org

Fransiya janubidagi Grotte Mandrindan topilgan, taxminan 54 000 yil avval ishlatilgan kichik tosh tigʻlar foydalanish natijasida zarar koʻrgan. Bu esa ulardan oʻq otish quroli sifatida foydalanilganini koʻrsatadi va baʼzilari juda kichik (asos qismi 10 mm dan kam) boʻlib, ulardan kamon oʻqining uchi sifatida foydalanish mumkin xolos. Ehtimol, ular Afrikani tark etgan zamonaviy odamlarning birinchi guruhlari bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.

Oxirgi muzlik davri tugaganidan soʻng taxminan 12 000 yil oldin, kamondan foydalanish Avstralaziya (Avstraliya, Yangi Gvineya, Yangi Zelandiya va Tinch okeanining qoʻshni orollarini oʻz ichiga olgan mintaqa) va Okeaniyaning koʻp qismidan tashqari barcha aholi punktlariga tarqalgan.

Yevropadagi eng qadimgi yoy va oʻqning aniq qoldiqlari Germaniyaning Mannheim Vogelstang shahridan topilgan boʻlib, 17 500–18 000 yil oldingi davrga tegishli. Stellmurdan topilganlari esa 11 000 yil oldingi davrga oid parchalardir. Shveytsariyaning Grotte du Bichon shahrida ayiq va ovchining qoldiqlari yonidan topilgan Aziliya tigʻlari, ayiqning uchinchi umurtqasiga sanchilgan chaqmoq tosh boʻlaklari 13 500 yil oldingi davrda ham oʻqlardan foydalanilganini koʻrsatadi.

Keniyaning Turkana okrugidagi Nataruk degan joyidan topilgan bir bosh suyagi va boshqa bir skeletning esa koʻkrak qafasi boʻshligʻida sanchilgan obsidian (shishasimon vulkanik togʻ jinsi) tigʻlari taxminan 10 000 yil oldin tosh uchli oʻqlardan qurol sifatida foydalanilganining isbotidir.

Boʻlaklarga boʻlinmasdan saqlanib qolgan eng qadimiy kamon bu Daniyadan topilgan eramizdan avvalgi 9000-yillarga mansub boʻlgan qayragʻochdan yasalgan Holmegaard kamonidir. Daniyada joylashgan Holmegaard munitsipaliteti (mahalliy hukumatiga ega shahar yoki viloyat) dan 8 000 yil oldingi davrga oid bir nechta kamonlar topilgan. Hozirgi vaqtda Holmegaard dizayni boʻyicha yuqori samarali yogʻoch kamonlar ishlab chiqarilmoqda. Shimoliy Germaniyadagi Stellmoor kamon boʻlaklari miloddan avvalgi 8 000 yil oldingi davrga toʻgʻri kelgan, ammo ular Gamburgda Ikkinchi Jahon urushi paytida, uglerod 14 bilan qaysi davrga tegishli ekanini aniqlash mavjud boʻlgunga qadar yoʻq qilingan. Ularning yoshi arxeologik assotsiatsiya yordamida belgilangan.

Qadimgi davrlardan to XVI asrda poroxli qurollar keng qoʻllangunga qadar kamon ham ov, ham urush uchun muhim qurol boʻlgan. Garchi baʼzi jamiyatdagi odamlar ularni yoqtirmasa-da, qadimgi urushlarda undan foydalanish keng tarqalgan edi. Yunon shoiri Arxilok kamon va palaxmon (uzoq masofaga tosh uloqtiruvchi qurilma) bilan jang qilishdan hazar qilgan. Nubiyalik kamonchilarning mahorati qadimgi Misr va undan tashqaridagi hududlarda ham mashhur edi. Ularning kamon otishdagi mohirligi yurtlariga Ta-Seti, yaʼni qadimgi Misrda “Kamon oʻlkasi” nomini berdi.

Bosqinchi Uilyam hukmronligi davridan boshlab, uzun kamon oʻrta asrlarning oxirigacha Angliyaning asosiy urush quroli boʻlgan. Chingizxon va uning moʻgʻul qoʻshinlari Yevrosiyo dashtlarining katta qismini kalta kamon yordamida bosib oldi. Mahalliy amerikaliklar Angliya va keyinchalik Amerika mustamlakasi davrida ov va oʻzini himoya qilish uchun kamondan foydalangan.

Gʻarbiy Yevropada kamon bilan olib boriladigan uyushgan urushlar XVII asrning boshlari va oʻrtalarida tugadi. Lekin kamon XIX asrgacha Sharqiy madaniyatlarda, shu jumladan, yangi dunyodagi ov va urushlarda ishlatilishda davom etdi. Kanada Arktikasida, masalan, Iglulikda XX asrning oxirigacha Kanada bugʻusini ovlash uchun kamon yasalgan. Kamonlar yaqinda ham Sahroyi Kabir Afrikasining baʼzi qismlarida qabilaviy urush quroli sifatida ishlatilardi. Misol uchun, u 2009-yilda Keniyada Kisii va Kalenjin xalqi oʻrtasidagi toʻqnashuvda, 4 ta oʻlimga olib kelgani haqida maʼlumot bor.

Britaniyaning yuqori sinfi XVIII asr oxirlarida kamondan otishni sport turi sifatida qayta tiklash ishlariga rahbarlik qildi. Antikvar (qadimiy narsalar toʻplovchi) va kolleksioner ser Eshton Lever 1781-yilda Londonda oʻsha paytdagi Uels shahzodasi Jorj IV homiyligida “Toksofilitlar jamiyati” (kamondan otishni yaxshi koʻradigan yoki shu boʻyicha mutaxassis boʻlgan odamlar jamoasi) ni tuzdi. Zamonaviy maxsus kuchlar omon qolish uchun yoki yashirin operatsiyalar paytida kamon va oʻqlarni kamdan kam ishlatadi.

Muqova suratlar: wikipedia.org / pexels.com