Sovet Ittifoqining besh yillik rejalari

Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi (SSSR) xalq xo‘jaligini rivojlantirishning besh yillik rejalarini ishlab chiqqan edi. XX asrning 20-yillari oxiridan boshlab sovet ittifoqida umummilliy markazlashgan xo‘jalik rejalari tuzilgan. Sovet davlati reja qo‘mitasi — “Gosplan” bu rejalarni ittifoq iqtisodiyotini rivojlantirish bo‘yicha Kommunistik partiya mafkurasining bir qismi bo‘lgan nazariyaga asoslanib ishlab chiqqan. Amaldagi rejani bajarish sovet byurokratiyasining shioriga aylangan. Bir nechta sovet besh yillik rejalari belgilangan muddat davomida amalga oshirilmagan: ba’zilari kutilganidan oldin muvaffaqiyatli yakunlangan bo‘lsa, ayrimlari esa kutilganidan ancha uzoq vaqtga cho‘zilgan. Boshqalari esa butunlay omadsizlikka uchragan va ulardan voz kechishga to‘g‘ri kelgan.

Umuman olganda, “Gosplan” 13 ta besh yillik rejani yo‘lga qo‘ygan. Dastlabki besh yillik rejalar sovet ittifoqida tez sanoatlashtirishga qaratilgan. Shu bois asosiy urg‘u og‘ir sanoatga berildi. 1929-yildan 1933-yilgacha bo‘lgan davr uchun 1928-yilda qabul qilingan birinchi besh yillik reja bir yil oldin yakunlandi. 1991-yildan 1995-yilgacha bo‘lgan so‘nggi besh yillik reja 1991-yilda sovet ittifoqi parchalanganidan keyin bajarilmay qolib ketdi.

Rejalar

Har bir besh yillik reja rivojlanishning barcha jabhalarini o‘z ichiga olgan: ishlab chiqarish vositalari (zavodlar va mashinasozlik kabi boshqa tovarlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan), iste’mol tovarlari (masalan, stul, gilam va dazmol), qishloq xo‘jaligi, transport, aloqa, sog‘liqni saqlash, ta’lim va farovonlik. Biroq asosiy e’tibor bir rejadan ikkinchisiga o‘tganda o‘zgarib turgan. Umuman olganda, energiya (elektr energiyasi), ishlab chiqarish vositalari va qishloq xo‘jaligiga ko‘proq urg‘u berilgan.

Sovet maydonida rejalar boʻyicha tashviqot / wikipedia.org

Birinchi reja (1928–1932)

1928–1940-yillarda sanoat, qurilish va transport sohalarida sovet ishchilari soni 4,6 mln dan 12,6 mln gacha o‘sdi va korxonalarning ishlab chiqarish hajmi keskin ko‘tarildi. Stalinning birinchi besh yillik rejasi SSSRʼni yetakchi sanoat davlatiga aylantirishga yordam berdi. Bu davrda “Gosplan” da ishlaydigan ko‘plab odamlarga nisbatan birinchi “tozalash” ishlari boshlandi. Ular orasida Vladimir Bazarov va 1931-yilgi mensheviklar (siyosiy oqim vakillari, 1917-yildan mustaqil siyosiy partiya) ham bor edi. Uning markazida esa Vladimir Groman turardi.

Stalin 1928-yil 1-oktabrda sanoatlashtirishning birinchi besh yillik rejasi boshlanishini e’lon qildi va bu reja 1932-yil 31-dekabrgacha davom etdi. Stalin bu rejani yangi inqilob deb ta’riflagan. Ushbu reja boshlanganda SSSR sanoatlashtirish bo‘yicha dunyoda beshinchi o‘rinda edi. Yakunidan so‘ng esa AQSHdan (1-o‘rin) keyin ikkinchi o‘ringa ko‘tarildi. Bu katta muvaffaqiyat bo‘lsa-da, nafaqat rejaning o‘zi, balki uning qanchalik tez bajarilishi bilan bog‘liq muammolar ham ko‘p edi. Uning sanoatlashtirishga bo‘lgan yondashuvi juda samarasiz bo‘lgan. Qurilishga juda ko‘p mablag‘ sarflangan bo‘lsa-da, ko‘p hollarda ishlar tugallanmay qolgan. Ularga ketgan resurslar, shuningdek, hech qachon foydalanilmaydigan yoki hatto kerak bo‘lmaydigan uskunalarga ham sarmoya kiritilgan. O‘sha paytda ishlab chiqarilgan ko‘plab iste’mol tovarlari shu qadar sifatsiz ediki, ularni hech qachon ishlatib bo‘lmagan va behuda pul sarf qilingan.

Birinchi besh yillik rejaning asosiy voqeasi 1932–1933-yillardagi ocharchilik edi. Ochlik 1932–1933-yillarning qishida yanada keskinlashgan va taxminan 3,3 mln dan 7 mln gacha odamning hayotiga zomin bo‘lgan, millionlab odamlar doimiy nogiron bo‘lib qolgan. Ocharchilik birinchi besh yillik reja tomonidan amalga oshirilgan sanoatlashtirish va kollektivlashtirishning bevosita natijasi edi. Ochlikdan aziyat chekkan ko‘plab dehqonlar davlat oldidagi majburiyatini bajarishga qarshilik qilgan va imkon qadar tez-tez oziq-ovqat zaxiralarini yashirib qo‘ygan. Stalin buni bilgan bo‘lsa-da, dehqonlarning sovet hukumatiga qarshi urush e’lon qilganini vaj qilib, ularga dushmanlik aybini yuklagan.

Ikkinchi reja (1932–1937)

Stalin birinchi rejaning muvaffaqiyati tufayli rasmiy boshlanish sanasi 1933-yil bo‘lishiga qaramay, 1932-yildayoq ikkinchi besh yillik rejani boshlashga ikkilanmadi.
Ikkinchi besh yillikda og‘ir sanoatga ustunlik berildi, natijada sovet ittifoqi dunyodagi eng yirik po‘lat ishlab chiqaruvchi mamlakatlardan biri sifatida Germaniyani ortda qoldirdi. Aloqa, ayniqsa, tezroq va ishonchli bo‘lgan temiryo‘l yanada takomillashtirildi.

Boshqa besh yillik rejalar kabi ikkinchisi ham u qadar muvaffaqiyatli bo‘lmadi. Ko‘mir va neft sohalarida kutilganiday ishlab chiqarish darajasiga erishilmadi. Ikkinchi rejada rag‘batlantirish va jazolash turlaridan foydalanilgan. Maqsadga to‘rt yil ichida muddatidan oldin erishilgani sababli rejalar biroz yumshatilgan. Bola parvarishlash joriy etilishi bilan onalar rejaning muvaffaqiyatiga hissa qo‘shish uchun ishga chaqirilgan. 1937-yilga kelib tolkachlar (vazifasi o‘z korxonasiga imkon yaratish uchun norasmiy aloqalardan foydalanish mumkin bo‘lgan xodim) korxonalar va xalq komissarligi o‘rtasida vositachi sifatida muhim mavqega ega bo‘lgan.

Sovet davlat ateizmi (gosateizm) doktrinasiga muvofiq, 1932-yildan 1937-yilgacha bo‘lgan ushbu besh yillik reja 1932–1933-yillarda cherkovlarni yopish va 1935–1936-yillarda ruhoniylarni yo‘q qilish maqsadida ibodatxonalarni tugatishni o‘z ichiga olgan. Ikkinchi besh yillik reja (1933–1937-yillar) barcha dehqonlarni kolxozlarga qo‘shilishga ko‘ndirish uchun rag‘batlantirish tartibini kiritgan. Ularning har biriga o‘z ehtiyoji uchun kichik yer uchastkasi berilgan. Bu qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tiklanishiga olib kelgan, chunki dehqonlar o‘z tomorqalari orqali meva-sabzavot, go‘sht va sut yetkazib bergan.

Uchinchi reja (1938–1941)

Uchinchi besh yillik reja atigi 3,5 yilga, ya’ni 1941-yil iyungacha, Ikkinchi jahon urushi paytida Germaniya SSSRʼga bostirib kirgunga qadar amalga oshirilgan. Urush yaqinlashganda, og‘ir artilleriya, tank va qurollarni ishlab chiqarish, shuningdek, Ural tog‘laridan sharqda qo‘shimcha harbiy zavodlar qurish uchun ko‘proq mablag‘ sarflangan.

Uchinchi besh yillikning dastlabki ikki yili e’lon qilingan ishlab chiqarish maqsadlari nuqtayi nazaridan ko‘proq umidsizlikka uchragan. Rejada asosiy e’tibor iste’mol tovarlariga qaratilgan. Sovet Ittifoqi asosan qurol-yarog‘ ishlab chiqarishga mablag‘ ajratgan va zarur hollarda qo‘shimcha harbiy zavodlar qurgan. Sanoat ishlab chiqarishi 1952-yilga kelib 1941-yildagidan deyarli ikki baravar ko‘paygan. Stalinning besh yillik rejalari sovet ittifoqini tajribasiz dehqonlar jamiyatidan rivojlangan sanoat iqtisodiyotiga aylantirishga yordam bergan.

To‘rtinchi va beshinchi rejalar (1945–1955)

Stalin 1945-yilda SSSR 1960-yilga kelib yetakchi sanoat davlati bo‘lishini va’da qilgan edi. SSSR bu bosqichda urush sabab vayron bo‘lgan edi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 98 000 kolxoz talon-taroj qilinib, vayron qilingan; 137 ming traktor, 49 000 kombaynga zarar yetgan; 7 mln ot, 17 mln qoramol, 20 mln choʻchqa, 27 mln qoʻy nobud boʻlgan; 35 000 zavod va fabrikalarda barcha kapital uskunalarning 25 foizi vayron qilingan; 70 666 ta qishloq va 4 710 ta shaharchada (40% shahar uy-joylari) 6 mln bino va 40 000 kasalxona vayron boʻlib, 25 mln kishi boshpanasiz qolgan; temir yo‘llarning 40 foizga yaqini vayron bo‘lgan. Rasman 7,5 mln harbiy xizmatchi, 6 mln tinch aholi, hammasi bo‘lib 20 mln inson halok bo‘lgan.

1945-yilda konchilik va metallurgiya 1940-yilga nisbatan 40 foizni tashkil etgan. Elektr energiyasi 52 foizga, cho‘yan 26 foiz va po‘lat 45 foizga tushgan; oziq-ovqat ishlab chiqarish 1940-yil darajasining 60 foizini tashkil etdi. SSSR Polshadan so‘ng urushdan eng koʻp zarar koʻrgan davlat bo‘ldi. Sovet ittifoqining urushdagi katta yo‘qotishlari (20 mlndan 30 mlngacha) tufayli surunkali ishchi kuchi yetishmasligi qayta qurishga to‘sqinlik qildi. Bundan tashqari, 1946-yil 1891-yildan beri eng qurg‘oqchil yil bo‘lib, hosil past bo‘lgan.

AQSH rekonstruksiyaga yordam berish uchun SSSR bilan shartnoma shartlariga kelisha olmagan va bu Sovuq urushning tez avj olishiga yordam bergan. Biroq SSSR Germaniyadan tovon puli olgan va Sharqiy Yevropa davlatlarini natsistlar (kuchdan foydalanib, boshqa odamlarni nazorat qilish va ularga zarar yetkazishni xohlaydigan yovuz odamlar) dan ozod qilgani evaziga ularni to‘lov to‘lashga majbur qilgan. 1949-yilda Sharqiy blok mamlakatlarini iqtisodiy jihatdan bogʻlovchi oʻzaro moliyaviy yordam kengashi (Komekon) tuzilgan. To‘rtinchi rejadagi kapital xarajatlarning uchdan bir qismi qishloq xo‘jaligi va sanoat jihatidan muhim va urushdan eng ko‘p vayron bo‘lgan hududlardan biri — Ukrainaga sarflangan.

Oltinchi reja (1956–1958)

Oltinchi besh yillik reja 1956-yilda Nikita Xrushchyov va Nikolay Bulganin boshchiligidagi ikki tomonlama rahbarlik davrida ishga tushirilgan, biroq ikki yildan so‘ng o‘ta optimistik maqsadlar tufayli bekor qilingan.

Yettinchi reja (1959–1965)

Boshqa rejalashtirish davrlaridan farqli o‘laroq, 1959-yilda Sovet ittifoqi kommunistik partiyasi (KPSS) ning 21-syezdi tomonidan tasdiqlangan yetti yillik reja (ruscha “семилетка”) e’lon qilingan. Bu 1961-yilda yettinchi besh yillik rejaga birlashtirilib, “1970-yilga kelib AQSHni quvib o‘tish” shiori bilan boshlangan. Reja og‘ir sanoatdan kimyo, iste’mol tovarlari va tabiiy resurslarga o‘tishga qaratilgan. Rejada Ukraina Fanlar akademiyasi bilan hamkorlikda 18 ta yangi institut tashkil etish ko‘zda tutilgan.

Sakkizinchi reja (1966–1970) va toʻqqizinchi reja (1971–1975)

Sakkizinchi reja eksport qilinadigan don miqdorini ikki baravar oshirishga olib kelgan. SSSR tomonidan 14,5 mln tonnaga yaqin don import qilingan. Sovet ittifoqi va AQSH o‘rtasidagi pasayish va munosabatlarning yaxshilanishi savdo-sotiqni ko‘paytirish imkonini bergan. Rejada asosiy e’tibor sovet turmush darajasini yaxshilash uchun iqtisodiyotda iste’mol tovarlari sonini ko‘paytirishga qaratilgan. Bu maqsad amalga oshmasa-da, sovet kompyuter texnologiyasini sezilarli darajada yaxshilanishiga xizmat qildi.

O‘ninchi reja (1976–1980) va o‘n birinchi reja (1981–1985)

Leonid Brejnev ushbu davr uchun “Sifat va samaradorlik rejasi” shiorini e’lon qildi. O‘n birinchi besh yillikda mamlakatga har yili qariyb 42 mln tonna g‘alla import qilingan. Bu o‘ninchi besh yillikdagidan deyarli 2 baravar, to‘qqizinchi besh yillikdagidan (1971–1975-yillar) 3 barobar ko‘pdir. Donning asosiy qismi G‘arbga sotilgan. 1985-yilda sovet doni importining 94 foizi nosotsialistik dunyodan edi. Masalan, AQSH 14,1 mln tonna don sotib olgan. Biroq Sovet ittifoqining G‘arbga umumiy eksporti har doim import kabi deyarli yuqori bo‘lgan. Masalan, 1984-yilda Gʻarb davlatlariga umumiy eksport 21,3 mlrd rublni, umumiy import esa 19,6 mlrd rublni tashkil etgan.

O‘n ikkinchi reja (1986–1990)

Oxirgi O‘n ikkinchi reja tezlashtirish (ускорение) shiori bilan boshlangan. Iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish (qayta qurishning noaniq shiori tezda unutilgan) sovet iqtisodiyotining deyarli barcha sohalarida chuqur iqtisodiy inqiroz va ishlab chiqarishning pasayishi bilan yakunlangan. 1987-yilda qabul qilingan “Davlat korxonasi to‘g‘risida” gi qonun va sovet iqtisodiyotining turli sohalarida xo‘jalik va o‘zini-o‘zi moliyalashtirish to‘g‘risidagi keyingi qarorlar buyruqbozlik iqtisodiyoti muammolarini bartaraf etish uchun “desentralizatsiya” (markazsizlashtirish) ga qaratilgan.

Muqova suratlar: wikipedia.org / freepik.com