1929–1941

Sovet Ittifoqida sanoatlashtirish

SSSR rivojlangan kapitalistik davlatlardan iqtisodiyoti orqada qolishini kamaytirish uchun sanoatlashtirish siyosatini olib bordi. Sanoatlashtirish siyosati 1929-yil maydan 1941-yil iyungacha amalga oshirilgan sanoat salohiyatini jadal oshirish jarayoni edi. Sanoatlashtirishning asosiy rasmiy vazifasi Sovet Ittifoqini agrar davlatdan yetakchi sanoat davlatiga aylantirish bo‘lgan. Sotsialistik sanoatlashtirishning boshlanishi “Jamiyatni tubdan qayta qurishning uch tomonlama vazifasi” (industrlashtirish, iqtisodiy markazlashtirish, qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish va madaniy inqilob) ning ajralmas qismi sifatida 1928-yildan 1932-yilgacha davom etgan xalq xo‘jaligini rivojlantirishning birinchi besh yillik rejasi bilan belgilangan.

Sovet davrida sanoatlashtirish katta jasorat hisoblangan. Og‘ir sanoatning ishlab chiqarish quvvati va hajmining tez o‘sishi (4 marta) kapitalistik mamlakatlarning iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash uchun katta ahamiyatga ega edi. Bu vaqtda Sovet Ittifoqi agrar mamlakatdan sanoatga o‘tishni amalga oshirgan. Ulug‘ vatan urushi yillarida Sovet sanoati fashistlar Germaniyasi sanoatidan ustun ekanini isbotlagan. 1980-yillarning oxiridan boshlab Sovet Ittifoqi va Rossiyada sanoatlashtirish keltirib chiqaradigan vaziyatlar bo‘yicha munozaralar bo‘lib o‘tgan. Siyosatning natijalari hamda Sovet iqtisodiyoti va jamiyati uchun uzoq muddatli oqibatlarini shubha ostiga qo‘ygan. Biroq barcha postsovet davlatlarining iqtisodiyoti hali ham sovet davrida yaratilgan sanoat bazasi hisobiga ishlamoqda.

GOELRO

Sovet hukumati fuqarolar urushi davridayoq mamlakatni elektrlashtirishning uzoq muddatli rejasini ishlab chiqishga kirishdi. 1920-yil dekabrda GOELRO (Rossiyani elektrlashtirish bo‘yicha davlat komissiyasi) rejasi Sovetlarning VIII umumrossiya qurultoyida, bir yildan so‘ng esa Sovetlarning IX umumrossiya qurultoyida tasdiqlandi. Rejada hududlarni yuksaltirish bilan birga elektr energetikasini ustuvor rivojlantirish ko‘zda tutilgan.

10–15 yilga moʻljallangan GOELRO rejasida umumiy quvvati 1,75 gigavatt boʻlgan 30 ta tuman elektr stansiyalari (20 ta issiqlik elektr stansiyasi va 10 ta GES) qurilishi koʻzda tutilgan. Loyiha 8 ta yirik iqtisodiy rayonlar (Shimoliy, Markaziy sanoat, Janubiy, Volga, Ural, Gʻarbiy Sibir, Kavkaz va Turkiston) ni qamrab olgan. Shu bilan birga, mamlakat transport tizimini rivojlantirish (eski temir yo‘llarni rekonstruksiya qilish, yangi temir yo‘llar va Volga-Don kanalini qurish) amalga oshirilgan. GOELRO loyihasi Sovet Ittifoqida tizimni sanoatlashtirishga imkon bergan. 1932-yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish 1913-yilga nisbatan qariyb 7 baravar, ya’ni 2 dan 13,5 milliard kvt/soatgacha oshgan.

Dnepr gidroelektr stansiyasining qurilishi, 1931-yil / wikipedia.org

Birinchi besh yillik reja

Joriy qilingan qo‘mondonlik iqtisodiyotining asosiy vazifasi NEP (The New Economic Policy — Yangi iqtisodiy siyosat) davrida ruxsat etilgan xususiy sanoatni deyarli butunlay yo‘q qilish va davlatning iqtisodiy va harbiy qudratini maksimal darajada oshirish bo‘lgan. Dastlabki bosqichda u davlat sanoatlashtirish ehtiyojlari uchun mumkin bo‘lgan maksimal miqdordagi resurslarni qayta taqsimlash uchun qisqartirilgan. 1927-yil dekabrda Butunittifoq Kommunistik partiyasining (bolsheviklar) XV syezdida “Sovet Ittifoqining birinchi besh yillik xalq xo‘jaligini rivojlantirish rejasini ishlab chiqish bo‘yicha direktivalar” qabul qilingan. Bunda kongress superindustriyalashtirishga qarshi chiqqan, ya’ni o‘sish sur’atlari maksimal bo‘lmasligi va muvaffaqiyatsizliklar ro‘y bermasligi uchun rejalashtirilgan bo‘lishi kerak, deyilgan.

Dastur asosida ishlab chiqilgan birinchi besh yillik reja loyihasi (1928-yil 1-oktabr – 1933-yil 1-oktabr) Butunittifoq Kommunistik partiyasining (bolsheviklar) XVI konferensiyasida (1929-yil aprel) puxta o‘ylangan va real vazifalar kompleksi asosida tasdiqlangan. Bu reja, aslida, avvalgi loyihalarga qaraganda ancha og‘irroq bo‘lib, 1929-yil may oyida Sovet Ittifoqi Sovetlarining V syezdi tomonidan tasdiqlanganidan so‘ng darhol davlat tomonidan bir qator iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy va boshqa ishlarni amalga oshirishga asos bo‘lgan. Mafkuraviy chora-tadbirlar sanoatlashtirishni “Buyuk burilish” davri konsepsiyasi mavqeyiga ko‘targan. Mamlakatda yangi sanoat korxonalari qurilishini kengaytirish, barcha turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish va yangi texnika ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish kerak bo‘lgan.

Xususiy qishloq xo‘jaligini yo‘q qilish va uning o‘rniga davlatga qarashli yirik fermer xo‘jaliklarini kengaytirishga e’tibor qaratilgan. Mahalliy traktor konstruksiyasining paydo bo‘lishi munosabati bilan 1932-yilda Sovet Ittifoqi xorijdan traktor import qilishdan bosh tortgan. 1934-yilda Leningraddagi Kirov zavodi chet elga eksport qilinadigan birinchi mahalliy traktor bo‘lgan “Universal” ni ishlab chiqara boshlagan. Urushdan oldingi 10 yil ichida 700 000 yaqin traktor ishlab chiqarilgan bo‘lib, ular jahon ishlab chiqarishining 40 foizini tashkil etgan.
O‘zining muhandislik bazasini yaratish uchun zudlik bilan mahalliy oliy texnik ta’lim tizimi joriy etilgan. Sovet Ittifoqida 1930-yilda umumiy boshlang‘ich ta’lim, shaharlarda esa yetti yillik majburiy ta’lim joriy etilgan.

Stalin 1930-yilda Butunittifoq Kommunistik partiyasining (bolsheviklar) XVI syezdida so‘zlagan nutqida sanoat yutug‘i faqat “bir mamlakatda sotsializm” qurish mumkinligini tan olgan va besh yillik reja vazifalarini bir necha bor oshirishni talab qilgan. Og‘ir sanoatga kapital sarmoyalar deyarli rejalashtirilgan miqdordan tezda oshib ketgani va o‘sishda davom etgani sababli pul emissiyasi (ya’ni qog‘oz pullarni chop etish) keskin oshgan va butun birinchi besh yillikda muomaladagi pul massasining o‘sishi iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga nisbatan ikki baravar ko‘paygan. Bu esa narx oshishi va iste’mol tovarlari taqchilligiga olib kelgan.

Birinchi besh yillik reja jadal urbanizatsiya bilan bog‘liq edi. Shahar ishchi kuchi 12,5 million kishiga ko‘paygan, ulardan 8,5 millioni qishloqdan kelgan migrantlar edi. Biroq Sovet Ittifoqi shahar aholisining 50 foiz ulushiga faqat 1960-yillarning boshlarida erishgan.

Xorijiy mutaxassislardan foydalanish

Muhandislar chet eldan taklif qilingan bo‘lib, Siemens-Schuckertwerke AG va General Electric kabi ko‘plab taniqli kompaniyalar ishga jalb qilingan va ular zamonaviy asbob-uskunalar yetkazib bergan. O‘sha yillarda Sovet zavodlarida ishlab chiqarilgan uskunalar modellarining muhim qismi chet el analoglarining nusxasi yoki takomillashtirilgani edi (masalan, Stalingrad traktor zavodida yig‘ilgan Fordson traktori).

“Birinchi traktor” / wikipedia.org

Natijalar

Birinchi besh yillik rejalarning natijasi og‘ir sanoatning rivojlanishi edi. Buning natijasida Vitaliy Melyansevning so‘zlariga ko‘ra, 1928–1940-yillarda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi yiliga taxminan 4,6 foizni (boshqa, oldingi hisob-kitoblarga ko‘ra, 3 foizdan 6,3 foizgacha) tashkil etgan. 1928–1937-yillarda sanoat ishlab chiqaruvi 2,5–3,5 baravar, ya’ni yiliga 10,5–16 foizga oshgan. Xususan, 1928–1937-yillarda mashinasozlik ishlab chiqarish yiliga o‘rtacha 27,4 foizga o‘sgan. 1930–1940-yillarda Sovet Ittifoqida oliy va oʻrta texnika oʻquv yurtlari soni 4 barobar koʻpaygan va 150 tadan oshgan.

Sanoatlashtirish va Ulug‘ vatan urushi

Sanoatlashtirishning asosiy maqsadlaridan biri Sovet Ittifoqining harbiy salohiyatini oshirish edi. Shunday qilib, agar 1932-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, Qizil armiyada 1 446 ta tank va 213 ta zirhli mashina bo‘lsa, 1934-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, Buyuk Britaniya, Fransiya va birlashgan fashistlar Germaniyasi qo‘shinlariga qaraganda ko‘proq, ya’ni 7 574 ta tank va 326 ta zirhli mashina bo‘lgan.

Sanoatlashtirish va Sovet Ittifoqining Ulug‘ vatan urushida fashistlar Germaniyasi ustidan qozongan g‘alabasi o‘rtasidagi munosabatlar munozarali mavzudir. Sovet davrida sanoatlashtirish va urushdan oldingi qayta qurollanish g‘alabada hal qiluvchi rol o‘ynadi, degan qarash mavjud. Biroq urush arafasida mamlakatning g‘arbiy chegarasida Sovet texnologiyasining nemis texnikasidan ustunligi dushmanni to‘xtata olmagan.