4
Ulashish
1120 marta koʻrilgan
1928–1931
Sovet Ittifoqidagi madaniy inqilob
Madaniy inqilob Sovet Rossiyasi va Sovet Ittifoqida jamiyatning madaniy va mafkuraviy hayotini tubdan qayta qurishga qaratilgan tadbirlar majmui edi. Inqilobdan maqsad, sotsialistik jamiyat qurishning bir qismi sifatida madaniyatning yangi turini shakllantirish, shu jumladan, ziyolilarning ijtimoiy tarkibida kambag‘al tabaqadagi odamlarning ulushini oshirish bo‘lgan. Sovet Ittifoqidagi madaniy inqilob milliy madaniyatni o‘zgartirish dasturi sifatida amalda ko‘pincha to‘xtab qolgan va faqat birinchi besh yillik rejalarda ommaviy ravishda amalga oshirilgan.
Zamonaviy bir qator tarixchilarning fikriga ko‘ra, bu an’anaviy, ammo mutlaqo to‘g‘ri yo‘l emas edi. Shuning uchun Sovet Ittifoqidagi madaniy inqilob 1928–1931-yillar mobaynida tez-tez tortishuvlarga sabab bo‘lgan. 1930-yillardagi madaniy inqilob sanoatlashtirish va kollektivlashtirish bilan bir qatorda jamiyat hamda milliy iqtisodiyotdagi katta o‘zgarishlarning bir qismi deb tushunilgan. Shuningdek, madaniy inqilob jarayonida Sovet Ittifoqida ilmiy faoliyatni tashkil etish sezilarli darajada qayta qurish va qayta tashkil etishni boshdan kechirgan.
Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida madaniy inqilob
Madaniy inqilob jamiyat mafkurasining o‘zgarishi sifatida Oktabr inqilobidan keyin ko‘p o‘tmay boshlandi. 1918-yil 23-yanvarda cherkovni davlatdan, maktabni cherkovdan ajratish toʻgʻrisidagi farmon e’lon qilindi. Diniy ta’lim bilan bog‘liq masalalar ta’lim tizimidan olib tashlandi: ilohiyot, qadimgi yunon tili va boshqalar. Madaniy inqilobning asosiy vazifasi sovet fuqarolarining shaxsiy e’tiqodiga marksistik mafkura tamoyillarini kiritish bo‘lgan.
Sovet hokimiyatining birinchi oylarida dasturni amalga oshirish uchun jamiyat madaniy hayotining partiya-davlat boshqaruvi organlari tarmog‘i yaratilgan: Agitprop (Butunittifoq kommunistik partiyasi markaziy qo‘mitasining bo‘limi), Glavpolitprosvet, Narkompros, Glavlit va boshqalar. Muzey madaniyat muassasalari: nashriyot va kino fabrikalari milliylashtirilgan, matbuot erkinligi bekor qilingan. Mafkura sohasida ateistik targʻibot keng rivojlangan, din taʼqib qilina boshlagan, cherkovlarda klub, ombor, ishlab chiqarish korxonalari tashkil etilgan va qatʼiy senzura joriy etilgan.
Ommaning aksariyati savodsiz bo‘lgan. Masalan, 1920-yilgi aholini ro‘yxatga olish natijalariga ko‘ra, Sovet Rossiyasida 8 yoshdan oshgan aholining atigi 41,7 foizi o‘qiy olgan. Madaniy inqilob, birinchi navbatda, keyingi ilmiy-texnik taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan savodsizlikka qarshi kurashni o‘z ichiga olgan. Madaniy ish atayin elementar shakllar bilan chegaralangan, chunki ba’zi tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, sovet tuzumiga ijodiy emas, balki ijrochilik madaniyati kerak edi. Biroq turli sabablarga ko‘ra, savodsizlikni bartaraf etish darajasi qoniqarli bo‘lmagan. Sovet Ittifoqida umumiy boshlang‘ich ta’lim amalda 1930-yilda joriy etilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin ommaviy savodsizlikka barham berilgan.
Bu vaqtda bir qancha millatlarning (Uzoq Shimol, Dogʻiston, qirgʻiz, boshqird, buryat va boshqalar) milliy alifbolari yaratilgan. Ishchi yoshlarni oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga tayyorlash uchun ishchi fakultetlarning keng tarmog‘i ishlab chiqilgan bo‘lib, ularda boshlang‘ich ta’lim mavjudligidan qat’i nazar, birinchi bo‘lib proletar (ishchi) yoshlarning yo‘li ochilgan. Yangi intellektual elitani tarbiyalash uchun Kommunistik universitet, Istpart, Kommunistik Akademiya va Qizil professorlar instituti tashkil etilgan. “Eski” ilmiy kadrlarni jalb qilish uchun olimlar hayotini yaxshilash bo‘yicha komissiyalar tuzilib, tegishli farmonlar chiqarilgan.
Shu bilan birga, intellektual siyosiy raqiblarni yo‘q qilish bo‘yicha repressiv choralar ko‘rilgan. Masalan, faylasuf paroxodlarida (Sovet Rossiyasidan haydalgan ziyolilarni tashiydigan paroxodlar) Rossiya fani va madaniyatining 200 dan ortiq taniqli vakillari mamlakatdan chiqarib yuborilgan. 1920-yillarning oxiridan boshlab burjua mutaxassislari: “Akademik sud”, “Shaxti sudi”, “Sanoat partiyasi sudi” va boshqalar siqib chiqarilgan. 1929-yildan boshlab “sharashki” — muhim tadqiqot va loyihalash ishlarini olib borish uchun ichki ishlar organlari tomonidan tashkil etilgan mahkumlarning maxsus texnik byurolari ishlay boshlagan.
1920-yillarda sovet jamoatchiligi va partiya tashkilotlarida madaniy inqilobning usul va yoʻnalishlari haqida munozaralar boʻlib oʻtgan. Misol uchun, 1923-yilning yozida Leon Trotskiy tomonidan “hayot masalalari”ni muhokama qilish uyushmasi boshlangan. U shu nomdagi risolada chop etilgan bir qator maqolalar bilan matbuotda so‘z yuritgan (uchta nashr chop etilgan). Madaniy inqilobni o‘tkazishda mafkuraviy gegemonlik har doim partiyada saqlanib qolgan. Komsomol madaniy inqilobni amalga oshirish bo‘yicha partiyaning vazifalarini bajarishda katta rol o‘ynagan.
Sovet Ittifoqidagi madaniy inqilob natijalari
Madaniy inqilobning muvaffaqiyatlariga aholining 87,4 foizini savodxonlik darajasiga yetkazish (1939-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra), oʻrta maktablarning keng tizimini yaratish, fan va sanʼatning sezilarli darajada rivojlanishi kirgan. Shu bilan birga, marksistik sinfiy mafkura, “kommunistik ta’lim”, ommaviy madaniyat va ta’limga asoslangan rasmiy madaniyat vujudga kelgan. Bu ko‘plab ishlab chiqarish kadrlarini va ishchi-dehqon muhitidan yangi sovet ziyolilarini shakllantirish uchun zarur edi.
Bir tomondan qaraganda, bu davrda bolshevik mafkuraviylashtirish orqali ko‘p asrlik tarixiy-madaniy meros an’analaridan uzilish yuz bergan. Boshqa tomondan, bir qator mualliflar bu pozitsiyaga qarshi chiqqan va rus ziyolilari, mayda burjuaziya, dehqonlarning an’anaviy qadriyatlari va dunyoqarashlari madaniy inqilob paytida ozgina o‘zgargan hamda bolsheviklarning “yangi odam”ni yaratish loyihasi muvaffaqiyatsiz kechdi, degan xulosaga kelgan.
Muqova surat: unsplash.com / freeman-pedia