1917–1923

Rossiya fuqarolar urushi

Rossiya fuqarolar urushi (1917-yil 7-noyabrdan 1923-yil 16-iyungacha boʻlib oʻtgan) — sobiq Rossiya imperiyasida Oktabr inqilobi vaqtida Rossiya sotsial-demokratik muvaqqat hukumatining ag‘darilishi natijasida yuzaga kelgan, ko‘p partiyali fuqarolar urushi. Chunki bu paytda ko‘plab guruhlar Rossiyaning siyosiy kelajagini belgilash uchun kurashgan. Natijada Rossiya Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi, keyinchalik hududning katta qismida Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tashkil topgan. Uning yakuni XX asrning muhim voqealaridan biriga aylangan rus inqilobining tugashini bildirgan.

Fevral inqilobi davrida podsho Nikolay II taxtdan voz kechishi bilan Rossiya monarxiyasi tugagan va Rossiyada siyosiy oʻzgarishlar yuz bergan. Shiddatli yoz bolsheviklar boshchiligidagi Oktabr inqilobi bilan yakunlanib, yangi Rossiya Respublikasining muvaqqat hukumatini ag‘dargan. Bolsheviklarning hokimiyatni egallashi hamma tomonidan qabul qilinmagan va mamlakatda fuqarolar urushi boshlangan. Harbiy harakatning ikki yirik qatnashchisi — Vladimir Lenin boshliq bolsheviklar boshchiligidagi sotsialistik davlatni barpo etish uchun kurashayotgan Qizil armiya va bolsheviklar hukmronligiga qarshi o‘ng hamda chap qanot muxolifati uchun siyosiy kuch bo‘lib xizmat qilgan Oq armiya deb nomlanuvchi erkin ittifoqdosh kuchlar edi. Bundan tashqari, bolsheviklarga qarshi mojaroga raqib jangari sotsialistlar, ayniqsa, Maxnovshinaning Ukraina anarxistlari va chap sotsialistik-inqilobchilar jalb etilgan. Ular ham mafkurasiz yashil qo‘shin kabi bolsheviklar, oq tanlilar va chet ellik siyosatga aralashuvchilarga qarshi turgan. 13 ta xorijiy davlat Qizil armiyaga, xususan, ittifoqchilarning aralashuviga qarshilik qilgan. Ularning asosiy maqsadi Birinchi jahon urushining Sharqiy frontini tiklash edi. Markaziy kuchlarning 3 ta xorijiy davlatlari ham Sovet Rossiyasi bilan Brest-Litovsk shartnomasida olgan hududlarni saqlab qolish uchun ittifoqchilarning orasiga tushgan.

Leninni oʻldirishga urinish / wikipedia.org

Bolsheviklar dastlab sobiq imperiyaning aksariyat qismi ustidan nazoratni mustahkamlagan. Brest-Litovsk shartnomasi inqilob tartibsizliklari paytida Rossiya hududining katta qismini egallab olgan Germaniya imperiyasi bilan favqulodda tuzilgan tinchlik bitimi edi. 1918-yil may oyida Rossiyadagi Chexoslovakiya legioni Sibirda qoʻzgʻolon koʻtargan. Bunga javoban ittifoqchilar Shimoliy Rossiya va Sibir aralashuvini boshlagan. Bu muvaqqat butun Rossiya hukumatining tuzilishi bilan birga, bolsheviklar nazorati ostidagi hududning Yevropa Rossiyasining katta qismi va Oʻrta Osiyoning bir qismiga qisqarishiga olib kelgan. 1919-yilda Oq armiya mart oyida sharqdan, iyulda janubdan va oktabrda g‘arbdan bir necha hujum boshlagan. Oldinga harakat qilish keyinchalik Sharqiy front va Janubiy frontning qarshi hujumi hamda Shimoli-g‘arbiy armiyaning mag‘lubiyati bilan to‘xtatilgan.

Soqchilar ofitserlaridan tashkil topgan koʻngilli armiya piyodalari kompaniyasi / wikipedia.org

Oq armiya 1919-yilda chekingan va 1920-yil boshiga kelib 3 ta frontda mag‘lubiyatga uchragan. Bolsheviklar g‘alaba qozongan bo‘lsa-da, Rossiya davlatining hududi qisqargan. Chunki rus bo‘lmagan ko‘plab etnik guruhlar tartibsizlikdan foydalanib, milliy mustaqillik uchun harakat qilgan. 1921-yil mart oyida Polshaga qarshi urush paytida, Belorussiya va Ukrainadagi bahsli hududlar Polsha Respublikasi va Sovet Rossiyasi o‘rtasida bo‘linib, Riga tinchlik shartnomasi imzolangan. Sovet Rossiyasi sobiq imperiyaning barcha yangi mustaqil xalqlarini, garchi ularning muvaffaqiyati cheklangan bo‘lsa-da, qayta zabt etishga intilgan. Estoniya, Finlandiya, Latviya va Litva Sovet bosqinlarini qaytargan. Ukraina, Belorussiya (Polsha-Sovet urushi natijasida), Armaniston, Ozarbayjon va Gruziya Qizil armiya tomonidan bosib olingan. 1921-yilga kelib garchi O‘rta Osiyoda bolsheviklarga qarshi qo‘zg‘olonlar 1920-yillarning oxirigacha davom etgan bo‘lsa-da, Sovet Rossiyasi Ukraina milliy harakatlarini mag‘lub etgan va Kavkazni bosib olgan.

Kolchak boshchiligidagi qo‘shinlar oxir-oqibat sharqqa ommaviy chekinishga majbur bo‘lgan. Chita, Yoqutiston va Moʻgʻulistonda qarshilik koʻrsatilganiga qaramay, bolshevik qoʻshinlari sharqqa qarab yurgan.

Kolchak armiyalari (yuniformalar) / wikipedia.org

Ko‘p o‘tmay Qizil armiya Don va ko‘ngillilar qo‘shinlarini ajratib, 1920-yil mart oyida Novorossiyskda, noyabrda esa Qrimda evakuatsiya ishiga safarbar etgan. Shundan so‘ng bolsheviklarga qarshi mudofaa bir necha yil davomida 1923-yil iyunda, Yoqutistonda Oq armiya qulashigacha, vaqti-vaqti bilan bo‘lib turgan. Biroq O‘rta Osiyo va Xabarovsk o‘lkasidagi musulmon bosmachi harakati bilan birga 1934-yilgacha davom etgan. Urush paytida 7 mln dan 12 mln gacha odam, asosan, tinch aholi halok bo‘lgan.