Pyer Ferma

Pyer Ferma 1601-yil avgust oyida Fransiya janubidagi Bomon-de-Loman shaharchasi merining yordamchisi oilasida tugʻildi. Pyerning onasi Kler de Long advokatlar oilasidan edi. Pyerning otasi Dominik Ferma oʻgʻliga yaxshi gumanitar taʼlim berilishi kerak deb hisoblardi. Va u haq edi: Pyer haqiqatan ham gumanitar fanlar boʻyicha ajoyib qobiliyatga ega edi. Keyinchalik antik klassik adabiyot namoyandalarini nashr etish paytida paydo boʻlgan baʼzi savollarga oydinlik kiritish uchun unga qadimiy madaniyatning bilimdoni sifatida murojaat qilindi. U yunon filologiyasida tan olingan nufuzli shaxs edi. Ammo shon-shuhrat unga buyuk matematik sifatida keldi.

Kollejda Pyer tillarni oʻrganishga moyilligini koʻrsatdi. U italyan, lotin, yunon va ispan tillarida shu qadar erkin soʻzlashardiki, hatto shu tillarda sheʼr ham yozishga muvaffaq boʻldi. Shunday qilib, Pyer Ferma dastlab oʻz shahrida fransiskalar (kambagʻal katolik monastir ordeni) bilan birga oʻqidi va oʻqishni Tuluza universitetida davom ettirdi. Yuridik maktabni tanlagani ajablanarli emas edi, chunki uning bobosi huquqshunos edi. Bundan tashqari, oʻsha davrda huquqshunoslik kasbi juda obroʻli edi. Ferma gumanitar fanlar boʻyicha mukammal bilimga ega boʻlgani hamda tillarni yaxshi bilgani uchun qadimgi mualliflarni oʻrganish bilan shugʻullandi. Qolgan boʻsh vaqtini esa cheksiz qiziqish bilan matematikaga bagʻishladi.

Uning matematikaga oid asarlari hozirgi zamonaviy olimlarga maʼlum. Ammo Ferma hayot paytida ular deyarli nashr etilmagan. Ilmiy maʼlumotlar matematiklar oʻrtasidagi yozishmalar shaklidagina mavjud edi. Unda vazifalar belgilanib, ularning yechimi haqida soʻz yuritilgan, muammolar muhokama qilinib, hatto kelishmovchiliklar paydo boʻlgan, munosabatlar ham tartibga solingan. Ferma oʻsha davrning eng buyuk matematiklari — Dekart, Paskal, Frenikl de Byussi, Gyuygens, Torrichelli, Vallis bilan yozishmalar olib borgan. Parijlik abbat Mersenn yozishmalarning oʻziga xos markazi boʻlib xizmat qilgan. Koʻpincha Mersennga xat kelib turar, Ferma esa undan nusxa koʻchirib, ushbu muammolar bilan qiziqqan boshqa bir qancha matematiklarga yuborardi.

1629-yilda Ferma ham filologiyaga oid bilim, ham matematik isteʼdodni talab qiladigan ishni tugatdi. U Pappa matematik asarlarining lotincha tarjimasiga koʻra Apolloniy (yunon matematigi)ning fikrlash yoʻnalishini va dalillarini tikladi. Gap shundaki, antik davrning koʻplab buyuk matematiklari, masalan, yunon matematigi Apolloniy (miloddan avvalgi 260–170) Rim papalariga (milodiy III asr) qayta hikoya qilishlari tufayli fanga maʼlum boʻlgan. Pyer Ferma matematikaning koʻplab sohalari ustida ishlagan. U sonlar nazariyasini, buyuk Ferma teoremasini qoldirdi: Diofant (qadimgi yunon matematigi) tenglamasi x” + y” = 2, bu yerda p butun don, xx dan katta, musbat butun sonlarda yechimga ega emas.

Diofant (III asr) asarlari XVI asrda nashr etilgan. Diofant “Arifmetika” asarining yunoncha matni 1621-yilda Bashe de Meziriak tomonidan lotincha tarjima bilan nashr etilgan. Ushbu tarjimaning bir nusxasi Pyer Fermaning qoʻliga tushib qoldi va keyinchalik mashhur boʻlgan bu nusxa juda koʻp munozara, muhokamalarga sabab boʻldi. Pyer Ferma Diofantning “Arifmetika” asarini oʻqib chiqdi va kitobning chetiga oʻz mulohazalarini yozib bordi. Diofant yechgan masalalardan biriga qarshi u kitobning chetiga shunday deb yozgan: “Biroq bir kub ikki kubga yoki kvadratga, umuman olganda, bu nomning ikkita darajasi kvadratdan tashqarida cheksiz boʻlinib boʻlmaydi”.

Aynan shu iboraning oʻzi Ferma nomini mangu qildi. U bu dalilni oʻz muxbiriga yoʻllagan maktubida eʼlon qilishi mumkin edi, balki u shunchaki bu dalilni nashr qilishni istamagandir. XVII asrda natijalarni isbotsiz eʼlon qilish odatiy hol edi. Fermaning buyuk teoremasini isbotlagani uchun buyuk, zamonaviy, dunyodagi eng obroʻli matematik D.Gilbert (nemis matematigi 1862–1943) katta xalqaro mukofot (ammo Birinchi jahon urushi oxirida bekor qilingan) beruvchi komissiya raisi edi. Fermaning sonlar nazariyasidagi buyuk teoremasidan tashqari, fransuz matematigi analitik geometriyada, maksimum va minimumlarni topishni tahlil qilishda, noaniq tenglamalarda ajoyib natijalarga erishdi. U ehtimollar nazariyasida ham ajoyib natijalarga erishdi. Kelajak haqidagi ilm – ehtimollar nazariyasining kelib chiqishida uchta buyuk — Paskal, Ferma, Gyuygens nomi turibdi. Olimning geometrik optikadagi “Ferma tamoyili” yoki “Eng kam harakat tamoyili” ishi diqqatga sazovordir.

Matematik ijodkorlik Fermaning ishiga xalaqit bermasdi. Avvaliga u juda muvaffaqiyatli boʻlayotgan advokatlik amaliyotidan daromad oldi, keyin u Tuluza (Fransiya) parlamentining kassatsiya (taraflarning shikoyati boʻyicha sud hukmini bekor qilish) palatasida shikoyatlarni qabul qiluvchi mansabdor shaxs sifatida davlat xizmatiga oʻtdi. Fransiyada shahar sudlari jamiyat hayotida asosiy rol oʻynagan va “parlament” deb atalgan. 1631-yilda Pyer Ferma Tuluza parlamentiga kirganida parlament maslahatchisining qizi Luiza de Longga uylandi. Shuni ham eʼtiborga olish kerakki, uning rafiqasi onasining amakivachchasi edi. Ularning besh farzandi – uch oʻgʻil va ikki qizi bor edi. Kattasi Samyuel Klemens huquq fanlari doktori va advokat edi. Otasi singari u ham ishidan tashqari ijod bilan shugʻullandi. Kichik oʻgʻli Kler ham huquqshunoslikni, oʻrtanchasi Jan ruhiy karyerani, qizlari esa rohibalikni tanladi.

Pyer Ferma ishda juda halol odam, bilimdon advokat obroʻsiga ega edi. Qizigʻi shundaki, parlamentning yuqori mansabdor shaxslaridan gʻiybat va muhokamalarga sabab boʻlmaslik uchun ortiqcha muloqotdan qochish talab etilardi. Shu tufayli Ferma juda tanho, yolgʻiz hayot tarzini olib bordi, ishdan uyga kelib, yozuv stoliga oʻtirardi. U 34 yil davomida bir joyda ishladi. U ishda tergov palatasi maslahatchisi, advokat va huquq bilimdoni, toʻgʻri, vijdonli va halol amaldor, uyda oʻz stoli ustida esa buyuk matematik edi. Pyer Ferma 1665-yil 12-yanvarda xizmat safarlaridan birida vafot etdi. Butun dunyo buyuk matematikning ijodiy merosi haqida maktub va matematik asarlari, Diofant kitobiga yozgan mulohazalari nashr etilgandan keyingina bildi. Bularning barchasi uning katta oʻgʻli Samyuel Klemens tomonidan nashr etilgan.

Muqova suratlar: wikipedia.org / rus.team