Muzeylar rivojlanishi

Muzey

Muzey yunoncha so‘z bo‘lib, „muzalarga bagʻishlangan joy“ degan maʼnoni bildiradi. Tarixiy, moddiy va maʼnaviy yodgorliklarni toʻplash, saqlash, oʻrganish va targʻib qilish ishlarini amalga oshiruvchi ilmiy hamda maʼrifiy muassasa muzey hisoblanadi. Muzey xazinasida, asosan, moddiy va tasviriy narsalar, shuningdek, sanʼat asarlari jamlanadi, shu bilan birga yozma manbalar (hozirgi davrgacha boʻlgan tarixiy qimmatga ega qoʻlyozmalar, bosma hujjatlar, kitoblar) saqlanadi. Ijtimoiy vazifasiga koʻra muzeylarning ilmiy tadqiqot-maʼrifat (muzeyning asosiy qismini tashkil etadi, baʼzan ular xalq muzeyi, ommaviy muzey deb ham ataladi), tadqiqot (ilmiy tadqiqot institutlari qoshida oʻziga xos laboratoriya vazifasini oʻtovchi) va oʻquv muzeyiga boʻlinadi. Sohalar boʻyicha tarix, qishloq xoʻjaligi, tabiatshunoslik, sanʼatshunoslik, adabiyot, texnikaga oid va boshqa muzeylarga boʻlinadi. Shuningdek, muzeyning memorial hamda majmua oʻlkashunoslik kabi turlari ham bor. Xo‘sh, siz muzey haqida yana nimalarni bilasiz? Dunyo muzeylari yo‘nalishida qanday o‘zgarish va yangiliklar bo‘layotganidan xabardormisiz? Qani, unda boshladik!

Muzeylarning rivojlanishi

Ilm-fanga obyektiv qarash boshlangan davrda, ya’ni XIX va XX asr boshlarida tarixiy yodgorliklar oʻtmish voqealari haqida soʻzsiz guvohlik beradi, degan ishonch chuqur ildiz otgan edi. Bir yozuvchi ta’kidlaganidek: “Hozirgi kunda artefaktlar (qadimiy yodgorliklar) xronikalar (tarixiy qaydnoma) kabi osonlik bilan o‘zgartirilishi aniq bo‘lsa-da, ularning haqiqiyligiga jamoatchilik ishonchi saqlanib qolmoqda: moddiy yodgorlik ipso facto (ipso facto — hozirgina keltirilgan sababga koʻra) haqiqatga o‘xshaydi. Bunday ishonch yaqin vaqtgacha muzey ekspozitsiyalarida oʻz aksini topdi. Ilgari muzeylar xuddi vitrinaga o‘ralgan ashyolarni saqlash xonalariga o‘xshardi, lekin hammasi ham emas. Bu turdagi koʻrinish dizayndagi nozik farqlarni o‘rganmoqchi bo‘lgan olimlar uchun yaxshi, albatta. Biroq tomosha qilish uchun kelgan oddiy mehmonlarga to‘g‘ri kelmasdi. Shuningdek, obyektlarga berilgan maʼlumotlar oddiy mehmon uchun koʻpincha mantiqsiz tuyulardi. Izohlarning mazmuni va formati muzey ilmiy tadqiqotchining eksklyuziv mulki boʻlgan davrga toʻgʻri keladi. Agar muzeyga borgan bo‘lsangiz, u yerdagi eksponatlar xronologik tartibda joylashganini bilsangiz kerak.

Biroq soʻnggi paytlarda tarixga boʻlgan munosabat va uni namoyon qilish usullari oʻzgardi. Endilikda merosni namoyish qilishda asosiy shior — “qancha hayajonli boʻlsa, shuncha yaxshi va iloji boʻlsa, barcha hislarni oʻz ichiga olishi kerak”. Bu yondashuvning Buyuk Britaniyadagi namunalari Yorkdagi Jorvik markazi, Bredforddagi fotosuratlar, kino va televideniye milliy muzeyi va Londondagi imperatorlik urush muzeylari hisoblanadi. AQSHda bu tendensiya ancha oldin paydo boʻlgan. Uilyamsburg (Virjiniya shtatidagi shahar) dunyoning boshqa qismlarida koʻplab meros ishlanmalari va muzeylar uchun prototip boʻldi. Jarayon qayerda tugashini hech kim bashorat qila olmaydi. Tarixiy meros deb ataladigan joylarda o‘tmishni qayta tiklash jarayoni tobora ommalashib bormoqda. Tez orada kompyuterlar virtual tajribani taqdim etadi, yaʼni tashrif buyuruvchilar oʻzi ko‘rishni istagan davrning yorqin tasvirini ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tarix va voqealar ularning oldida jonlanadi. Shuningdek, tashrif buyuruvchilar tarixiy muhitning bir qismi sifatida harakatlanish imkonini ham qo‘lga kiritadi. G‘oya va undagi oʻzgarishlar chidab boʻlmas vulgarizatsiya (odobdan tashqari harakatlarning qoʻllanishi) sifatida tanqid qilindi. Ammo koʻplab tarixiy bogʻlar va shunga oʻxshash joylarning muvaffaqiyati jamoatchilikning aksariyati bu fikrga qoʻshilmasligini koʻrsatadi.

Luvr (fransuzcha: Musée du Louvre) — dunyoning eng yirik badiiy muzeylaridan biri, Parij, Fransiya / wikipedia.org

Oʻzaro rivojlanish jarayonida muzey va meros obyektlari hamda tematik parklar (turli xildagi attraksion, doʻkon, koʻngilochar oʻyinlar va ovqatlanish shoxobchalarini oʻz ichiga olgan istirohat bogʻlari) oʻrtasidagi keskin farq asta-sekin yoʻqolib bormoqda. Ular allaqachon bir-biri bilan gʻoya va tushunchalarni almashdi. Misol uchun, muzeylar koʻrgazmalar uchun ssenariyni qabul qildi. Parklar esa “mavzuni” tegishli vosita sifatida oʻzlashtirdi. Tematik parklarga qarashli hayvonot bogʻlarida koʻproq haqiqiy va tadqiqotga asoslangan namoyishlarga oʻtilmoqda. Hayvonlar endi qafaslarda emas, balki o‘zini erkin his qiladigan katta maydonda saqlanadi. Masalan, ochiq havoda yoki ulkan issiqxonalarda. Misol uchun, Gollandiyadagi Burgers hayvonot bogʻida oʻrmon va choʻl muhiti yaratilgan ulkan issiqxonalar mavjud. Ushbu oʻziga xos tendensiyaga XX asrda tabiiy tarix taqdimotidagi asosiy oʻzgarishlardan biri sifatida qaraladi.

Tematik bogʻlar ham jiddiy oʻzgarishlarni boshdan kechiryapti. Yanada jiddiy, ijtimoiy va madaniy masalalarni taqdim etishga va fantaziyadan uzoqlashishga harakat qilmoqda. Muzeylar va meros obyektlari oʻziga xos xususiyatga ega boʻlsa-da, rivojlanish bozor munosabatlariga javob berishi kerak. Yaʼni muzeylar va meros obyektlari oʻziga xos rolga ega boʻlsa-da, ular ham raqobatbardosh muhitda ishlaydi. Tashrif buyuruvchilar boʻsh vaqtini qanday va qayerda oʻtkazishni o‘zi tanlaydi. Mehmonlarni jalb qilish uchun soha mutaxassislari hikoyalar o‘ylab topishi yoki tarixiy muhitni qayta yaratishi shart emas. Biroq eksponatlar biz bilgan faktlarga asoslangan boʻlishi va jozibali tarzda taqdim etilishi kerak. Tarixni sharhlash sanʼati bilan professional ravishda shugʻullanadigan insonlar shuning uchun ham qiyin ahvolda. Chunki ular “dalil” va “jozibalilik” talablari oʻrtasida tor yoʻnalishni boshqarishi kerak, ayniqsa, meros sanoatida daromad keltiradigan faoliyatga boʻlgan ehtiyoj ortib borayotganini hisobga olgan holda.

Tarixiy buyumlarning barchasini “haqiqiy” qilish maqsadida o‘tmishdagi aniqlikni tobora oʻzgartirib borish kerak, deb daʼvo qilish mumkin. Misol uchun, Indoneziya muzeyida “pitekantrop qazilma odami” malay yuz xususiyatlari bilan tasvirlangan, chunki bu jamoatchilikning tasavvuriga mos keladi. Vashingtondagi tabiat tarixi muzeyida neandertal erkak xotiniga dominant (muhim) sifatida ishora qilgani tasvirlangan. Bunday taqdimotlar bizga ajdodlarimiz haqida emas, balki dunyoning zamonaviy tasavvuri haqida koʻproq maʼlumot beradi. Lekin bu talqinni amalga oshiruvchi mutaxassislar uchun bitta kompensatsiya (tovon puli) bor. Agar ular talqinni taqdim qilmagan boʻlsa, tashrif buyuruvchilar buni oʻzining gʻoyalari, notoʻgʻri tushunchalari va yanglish qarashlari asosida qilishi mumkin edi. Natija qanchalik hayajonli boʻlmasin, u mutaxassislar taqdim etgan taqdimotlardan koʻra koʻproq tarafkashlikni oʻz ichiga olgan boʻlardi.

Tarafkashlik holati muqarrar, ammo tarixni tasvirlashda nojoʻyalikning yana bir manbayi materiallarning oʻtkinchi tabiati bilan bogʻliq. Oddiy haqiqat shundaki, tarixda hamma narsa ham vaqt sinovidan omon qolmaydi. Qalʼa, saroy va soborlar oddiy odamlarning turar-joylariga qaraganda uzoqroq umr koʻradi. Xuddi shu narsa ochlik va binolarning boshqa tarkibiga ham tegishli. XVII asrda Gollandiyadagi Leyden kabi shaharchada odamlar hozirgidek deyarli bir xil sondagi aholini tashkil qilgan edi. Aholi devor bilan oʻralgan shaharchada yashagan, bu hudud zamonaviy Leydendan besh baravar kichikroqdir. Koʻpgina uylarda bir nechta oilalar bizning tasavvurimizdan tashqari sharoitlarda birga yashagan. Shunga qaramay, muzeylarda namoyish qilinayotgan odamlar tasviri faqat oʻsha davrning yuqori tabaqasiga tegishli turmush tarzini ifodalaydi. Koʻrgazmalar atrofida aylanib yurgan odamlar nostalji (oʻtgan damlarni qo‘msash) bilan toʻlgani ajablanarli emas. Muzeylardagi dalillar oʻtmishda hayot ancha yaxshi boʻlganini koʻrsatadi. Bu tushuncha uning muzey va meros markazlarida namoyish etilishidagi noxolislikdan kelib chiqadi.

Manbalar: “Cambridge IELTS 9” kitobidan / wikipedia.org
Muqova suratlar: pixabay.com / unsplash.com