XIX–XX

Muzeylar rivojlanishi

Ilm-fanga obyektiv va qiymatdan xoli deb qarala boshlangan davrda — XIX va XX asr boshlarida tarixiy yodgorliklar oʻtmish voqealari haqida soʻzsiz guvohlik beradi, degan ishonch chuqur ildiz otgan. Bir yozuvchi ta’kidlaganidek: “Hozirgi kunda artefaktlar (qadimiy yodgorliklar) xronikalar (tarixiy qaydnoma) kabi osonlik bilan o‘zgartirilishi aniq bo‘lsa-da, ularning haqiqiyligiga jamoatchilik ishonchi saqlanib qolmoqda: moddiy yodgorlik ipso facto (ipso facto — hozirgina keltirilgan sababga koʻra) haqiqatga o‘xshaydi. Bunday ishonch yaqin vaqtgacha muzey ekspozitsiyalarida oʻz aksini topdi. Ilgari muzeylar shunday ko‘rinishda edi, lekin ba’zilari esa hozir ham xuddi vitrinaga o‘ralgan ashyolarni saqlash xonalariga o‘xshaydi. Bu koʻrinish dizayndagi nozik farqlarni o‘rganmoqchi bo‘lgan olimlar uchun yaxshi, albatta, lekin tomosha qilish uchun kelgan oddiy mehmon uchun emas. Xuddi shunday obyektlarga hamroh boʻlgan maʼlumotlar oddiy mehmon uchun koʻpincha mantiqiy emasdek edi. Izohlarning mazmuni va formati muzey ilmiy tadqiqotchining eksklyuziv mulki boʻlgan davrga toʻgʻri keladi.

Biroq soʻnggi paytlarda tarixga boʻlgan munosabat va uni taqdim etish usullari oʻzgardi. Endi merosni namoyish qilishda asosiy soʻz — “qanchalik hayajonli boʻlsa, shuncha yaxshi va iloji boʻlsa, barcha hislarni oʻz ichiga olishi kerak”. Bu yondashuvning Buyuk Britaniyadagi namunalari Yorkdagi Jorvik markazi, Bredforddagi fotosuratlar, kino va televideniye milliy muzeyi va Londondagi imperatorlik urush muzeylari hisoblanadi. AQSHda bu tendensiya ancha oldin paydo boʻlgan. Uilyamsburg (Virjiniya shtatidagi shahar) dunyoning boshqa qismlarida koʻplab meros ishlanmalari uchun prototip boʻldi. Jarayon qayerda tugashini hech kim bashorat qila olmaydi. Tarixiy meros deb ataladigan joylarda tarixiy voqealarni qayta tiklash tobora ommalashib bormoqda va kompyuterlar tez orada virtual haqiqat tajribasini taqdim etadi, bu esa tashrif buyuruvchilarga oʻzi tanlagan davrning yorqin tasvirini taqdim etadi, ularga xuddi shu tarixiy muhitning bir qismi sifatida harakatlanish imkonini ham beradi. Bunday oʻzgarishlar chidab boʻlmas vulgarizatsiya (odobdan tashqari harakatlarning qoʻllanishi) sifatida tanqid qilindi, ammo koʻplab tarixiy bogʻlar va shunga oʻxshash joylarning muvaffaqiyati jamoatchilikning aksariyati bu fikrga qoʻshilmasligini koʻrsatadi.

Luvr (fransuzcha: Musée du Louvre) — dunyoning eng yirik badiiy muzeylaridan biri, Parij, Fransiya / wikipedia.org

Oʻzaro rivojlanish jarayonida bir tomondan muzey va meros obyektlari, ikkinchi tomondan tematik parklar (turli xildagi attraksion, doʻkon, koʻngilochar oʻyinlar va ovqatlanish shoxobchalarini oʻz ichiga olgan istirohat bogʻlari) oʻrtasidagi keskin farq asta-sekin yoʻqolib ketmoqda. Ular allaqachon bir-biri bilan gʻoya va tushunchalarni almashgan. Misol uchun, muzeylar koʻrgazmalar uchun ssenariyni qabul qildi, parklar esa “mavzuni” tegishli vosita sifatida oʻzlashtirdi va tematik parklarga qarashli hayvonot bogʻlarida koʻproq haqiqiylik va tadqiqotga asoslangan taqdimotlarga oʻtmoqda, hayvonlar endi qafaslarda emas, balki katta boʻshliqlarda saqlanadi. Yoki ochiq havoda yoki boʻlmasa, ulkan issiqxonalarda, masalan, Gollandiyadagi kabi Burgers hayvonot bogʻidagi oʻrmon va choʻl muhitidek ulkan issiqxonalarda saqlanadi. Ushbu oʻziga xos tendensiyaga XX asrda tabiiy tarix taqdimotidagi asosiy oʻzgarishlardan biri sifatida qaraladi.

Tematik bogʻlar ham boshqa oʻzgarishlarni boshdan kechirmoqda, chunki ular yanada jiddiy ijtimoiy va madaniy masalalarni taqdim etishga va fantaziyadan uzoqlashishga harakat qilmoqda. Muzeylar va meros obyektlari oʻziga xos xususiyatga ega boʻlsa-da, ushbu rivojlanish bozor munosabatlariga javob boʻlib, garchi muzeylar va meros obyektlari oʻziga xos rolga ega boʻlsa-da, ular ham oʻta raqobatbardosh muhitda ishlaydi, bu yerda tashrif buyuruvchilar boʻsh vaqtini qanday va qayerda oʻtkazishni tanlaydi. Mehmonlarni jalb qilish uchun meros va muzey mutaxassislari hikoyalar o‘ylab topishi va tarixiy muhitni qayta yaratishi shart emas. Biroq eksponatlar biz bilgan artefakt va faktlarga asoslangan boʻlishi va jozibali tarzda taqdim etilishi kerak. Tarixni sharhlash sanʼati bilan professional ravishda shugʻullanadiganlar shuning uchun qiyin ahvolda, chunki ular “dalil” va “jozibalilik” talablari oʻrtasida tor yoʻnalishni boshqarishi kerak, ayniqsa, meros sanoatida daromad keltiradigan faoliyatga boʻlgan ehtiyoj ortib borayotganini hisobga olgan holda.

Merosdagi hamma narsani “haqiqiy” qilish uchun tarixiy aniqlikni tobora oʻzgartirish kerak, deb daʼvo qilish mumkin. Misol uchun, Indoneziya muzeyida “pitekantrop qazilma odami” malay yuz xususiyatlari bilan tasvirlangan, chunki bu jamoatchilikning tasavvuriga mos keladi. Xuddi shunday, Vashingtondagi Tabiat tarixi muzeyida neandertal erkak xotiniga dominant (muhim) sifatida ishora qilgani tasvirlangan. Bunday taqdimotlar bizga ajdodlarimiz haqida emas, balki dunyoning zamonaviy tasavvuri haqida koʻproq maʼlumot beradi. Lekin bu talqinni amalga oshiruvchi mutaxassislar uchun bitta kompensatsiya (tovon puli) bor. Agar ular talqinni taqdim qilmagan boʻlsa, tashrif buyuruvchilar buni oʻzining gʻoyalari, notoʻgʻri tushunchalari va yanglish qarashlari asosida qilishi mumkin edi. Natija qanchalik hayajonli boʻlmasin, u mutaxassislar taqdim etgan taqdimotlardan koʻra koʻproq tarafkashlikni oʻz ichiga olgan boʻlardi.

Insoniy tarafkashlik muqarrar, ammo tarixni tasvirlashda nojoʻyalikning yana bir manbai materiallarning oʻtkinchi tabiati bilan bogʻliq. Oddiy haqiqat shundaki, tarixda hamma narsa ham vaqt sinovidan omon qolmaydi. Qalʼa, saroy va soborlar oddiy odamlarning turarjoylariga qaraganda uzoqroq umr koʻradi. Xuddi shu narsa ochlik va binolarning boshqa tarkibiga ham tegishli. XVII asrda Gollandiyadagi Leyden kabi shaharchada odamlar hozirgidek deyarli bir xil sondagi aholini tashkil qilgan edi, odamlar devor bilan oʻralgan shaharchada yashagan, bu hudud zamonaviy Leydendan besh baravar kichikroqdir. Koʻpgina uylarda bir nechta oilalar bizning tasavvurimizdan tashqari sharoitlarda birga yashagan. Shunga qaramay, muzeylarda namoyish qilinayotgan odamlar tasviri faqat oʻsha davrning yuqori tabaqasiga tegishli turmush tarzini ifodalaydi. Koʻrgazmalar atrofida aylanib yurgan odamlar nostalji (oʻtgan damlarni qumsash) bilan toʻlganligi ajablanarli emas. Muzeylardagi dalillar oʻtmishda hayot ancha yaxshi boʻlganligini koʻrsatadi. Bu tushuncha uning muzey va meros markazlarida namoyish etilishidagi noxolislikdan kelib chiqadi.

XIX–XX

Muzeylar rivojlanishi

Menyu