Morze alifbosi

Morze alifbosi telekommunikatsiya (aloqa) da matn belgilarini nuqta, tire yoki dits va dah deb ataladigan ikki xil signal davomiyligining standartlashtirilgan ketma-ketligi sifatida kodlash uchun ishlatiladigan usuldir. Morze alifbosi telegraf ixtirochilaridan biri — Samuel Morze sharafiga nomlangan.

Xalqaro Morze kodi “a” dan “z” gacha boʻlgan 26 ta asosiy lotin harflari, bitta urgʻuli lotin harfi (é), arab raqami va kichik tinish belgilari hamda protsessual signallar (prosignallar) ni kodlaydi. Katta va kichik harflar oʻrtasida farq yoʻq. Morze kodining har bir belgisi dits va dahlar ketma-ketligi natijasida hosil boʻladi. Signalning aniqligi va operator mahoratiga qarab ditning davomiyligi farq qilishi mumkin.

Biroq har qanday xabar uchun oʻrnatilgan muddat Morze alifbosidagi vaqt oʻlchovining asosiy birligi hisoblanadi. Dahning davomiyligi ditning davomiyligidan 3 baravar koʻp (garchi baʼzi telegrafchilar aniqroq signal berish uchun dah uzunligini ataylab oshirib yuboradi). Kodlangan belgi ichidagi har bir dit yoki dahdan soʻng dit davomiyligiga teng boʻsh joy deb ataladigan signal yoʻqligi davri keladi. Soʻzning harflari 3 ditga teng davomiylik oraligʻi bilan, soʻzlar esa 7 ditga teng boʻsh joy bilan ajratiladi.

Morze kodini eslab qolish va inson sezgilari ilg‘ay oladigan shaklda yuborish mumkin. Masalan, tovush toʻlqini yoki koʻrinadigan yorugʻlik orqali mazkur alifbodan xabardor shaxslar tomonidan toʻgʻridan toʻgʻri talqin qilinishi mumkin. Morze alifbosi odatda elektr toki, radiotoʻlqin, koʻrinadigan yorugʻlik yoki tovush toʻlqini kabi axborot tashuvchi vositani yoqish-oʻchirish orqali uzatiladi. Oqim yoki toʻlqin dit yoki dah vaqt oraligʻida mavjud, dits va dahs oraligʻida esa yoʻq.

Koʻpgina tabiiy tillar lotin alifbosining 26 dan ortiq harflaridan foydalangani sababli mazkur tillar uchun Morze alifbosi asosan mavjud kodlarni transliteratsiya qilish (boshqa alifbo yoki tilning eng yaqin mos keladigan harflaridan foydalangan holda harf yoki soʻzni yozish yoki chop etish) orqali ishlab chiqilgan.

Kodlash samaradorligini oshirish uchun Morze kodi dastlab shunday yaratilganki, har bir belgining uzunligi ingliz tilidagi matnda ifodalangan belgining paydo boʻlish chastotasiga taxminan qarama-qarshi boʻlgan. Shunday qilib, ingliz tilidagi eng keng tarqalgan — “e” harfi eng qisqa kod — bitta ditga ega edi. Morze alifbosi elementlari maʼlum vaqt davomiyligi bilan emas, balki mutanosib ravishda koʻrsatilgani sababli kod odatda qabul qiluvchi tushunishi mumkin bo‘lgan eng yuqori tezlikda uzatiladi. Morze kodini uzatish tezligi daqiqasiga guruhlarda koʻrsatiladi, odatda “daqiqada soʻzlar” deb aytiladi.

Rivojlanishi va tarixi

XIX asrning boshlarida yevropalik tadqiqotchilar elektrokimyoviy va elektromagnit oʻzgarishlarni keltirib chiqaradigan voltaik qoziqlardan (dastlabki elektr batareyasi boʻlib, tizimni elektr toki bilan davomli ravishda taʼminlab turgan) statik elektr va elektr energiyasini oʻz ichiga olgan turli xil texnikalardan foydalangan holda elektr signalizatsiya tizimida muvaffaqiyatga erishdi. Bu eksperimental dizaynlar amaliy telegraf qoʻllanmalari uchun asos boʻlgan.

Telegraf kaliti va ovoz uzatuvchi. Tugma bosilganda signal “yoqiq”, boʻshatilganda esa “oʻchiq” boʻladi. Dits va dahlarning uzunligi va vaqti telegrafchi tomonidan toʻliq nazorat qilinadi.

Xans Kristian Orsted 1820-yilda elektromagnitizmni kashf qilganidan va 1824-yilda Uilyam Sturjyon elektromagnitni ixtiro qilganidan so‘ng Yevropa va Amerika elektromagnit telegrafiyasida o‘zgarishlar yuz berdi. Qabul qiluvchi asbobdagi elektromagnitni boshqarishi uchun simlar boʻylab elektr tokining impulslari yuborildi.

Eng qadimgi telegraf tizimlarining aksariyati juda oddiy va mustahkam asbob oʻrnini bosuvchi bitta igna tizimidan foydalangan. Biroq bu ko‘p vaqt talab qilar edi, chunki qabul qiluvchi operator ignaga qarash va xabar yozishni almashtirib bajarishi kerak edi. Morze alifbosida ignaning chapga burilishi ditga, o‘ngga burilishi esa dahga to‘g‘ri kelardi. Ikki marta bosishni bitta fil suyagi va bitta metall toʻxtash belgisi bilan farqlash orqali bitta igna qurilmasi eshitiladigan asbobga aylandi. Bu esa oʻz navbatida juft platali sirena tizimiga olib keldi.

Britaniyalik Uilyam Kuk va Charlz Uitstoun qabul qiluvchi qismlarda elektromagnitlardan foydalanadigan elektr telegrafni ishlab chiqdi. Ular 1837-yil iyun oyida ingliz patentini oldi va uni London va Birmingem temir yoʻllarida namoyish qilib, birinchi tijorat telegrafiga aylantirdi. Karl Fridrix Gauss va Vilgelm Eduard Veber (1833), shuningdek, Karl Avgust fon Shtaynxayl (1837) telegraf tizimlari uchun so‘z uzunligi har xil bo‘lgan kodlardan foydalangan. Kuk va Uitstoun 1841-yilda bolgʻa bilan urilgan yozuv shriftlari gʻildiragidan harflarni chop etadigan telegraf qurdi.

Samuel Morze va Alfred Veyl

Amerikalik rassom Samuel Morze, fizik Jozef Genri va muhandis-mexanik Alfred Veyl elektr telegraf tizimini yaratdi. Unga tabiiy tilni faqat elektr impulslari va ular orasidagi sukunat yordamida uzatish usuli kerak edi. Taxminan, 1837-yilga kelib Samuel Morze zamonaviy xalqaro Morze kodining dastlabki debochasini ishlab chiqdi.

1844-yilda birinchi marta qoʻllangan telegraf uchun Morze tizimi elektr tokini qabul qilganda qogʻoz tasmada chuqurchalar hosil qilishi uchun moʻljallangan. Morzening asl telegraf qabul qiluvchisi qogʻoz lentani harakatlantirish uchun mexanik soat qurilmasidan foydalanadi. Elektr toki qabul qilinganda elektromagnit harakatlanuvchi qogʻoz tasmasi ustiga stilusni surib qoʻyuvchi armatura bilan bogʻlanib, tasmada chuqurcha qoldiradi. Oqim toʻxtatilganda esa prujina stilusni tortib oladi va harakatlanuvchi lentaning bu qismi belgilanmagan holda qoladi. Morze alifbosi operatorlar qogʻoz tasmada belgilangan chuqurchalarni matnli xabarlarga tarjima qilishi uchun ishlab chiqilgan.

Oʻzining dastlabki kod loyihasida Morze faqat raqamlarni uzatish va har bir soʻzni yuborilgan raqamga qarab qidirish uchun kod kitobidan foydalanishni rejalashtirgan edi. Biroq kod ko‘p o‘tmay 1840-yilda Alfred Veyl tomonidan kengaytirilib, harflar va maxsus belgilarni oʻz ichiga oldi, shuning uchun undan umumiy foydalanish mumkin edi.

Morze alifbosini yaratish uchun elektron kalit bilan foydalanish uchun tijorat maqsadida ishlab chiqarilgan asbob / wikipedia.org

Veyl ingliz tilidagi harflarning qoʻllanish chastotasini Nyu Jersi shtatining Morristaun shahridagi mahalliy gazetada topilgan koʻchma turlarni hisoblab baholadi. Qisqaroq belgilar “nuqtalar” va uzunroqlari esa “chiziqlar” deb nomlandi. Shuningdek, eng koʻp ishlatiladigan harflarga esa nuqta va tirelarning eng qisqa ketma-ketligi tayinlandi. Birinchi marta 1844-yilda qo‘llangan mazkur kod 1970-yillarda AQSHda temiryoʻl telegrafi tugaguniga qadar “Morze statsionar kodi”, “Amerika Morze kodi” yoki “Temiryoʻl Morzesi” nomi bilan tanilgan.

Morze kodining tarixiy versiyalarini joriy standart bilan taqqoslash. Asl nusxasi Morse (Amerika Morse kodi yoki temir yoʻl kodi), Gerke versiyasi (Continental Morse Code) va ITU (Xalqaro elektraloqa ittifoqi) standarti / wikipedia.org 

Muqova suratlar: wikipedio.org / unsplash.com