Italiya urushlari

Gabsburg-Valua urushi sifatida ham tanilgan Italiya urushlari 1494–1559-yillar oralig‘ida Italiya yarim orolida sodir boʻlgan. Ammo bu toʻqnashuvlar keyinchalik Flandriya, Reyn vodiysi va O‘rta Yer dengizigacha kengaygan. Asosiy kurashuvchi tomon fransiyalik valua oilasi qirollari va Muqaddas Rim imperiyasi hamda Ispaniyadagi gabsburglar edi. Ular urushning turli bosqichida Angliya va Usmonli imperiyasining cheklangan ishtiroki bilan Italiyaning turli qismi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan.

1454-yilda tashkil etilgan Italiya Ligasi mamlakatdagi siyosiy kuchlar muvozanatiga erishgan. Lekin u 1492-yilda, uning bosh meʼmori — Lorenso Medichi oʻlimidan soʻng parchalanib ketgan. Liga qulashi 1494-yilda fransiyalik Karl VIII ga Lyudoviko Sforzaning xohishi bilan Neapolni bosib olishga imkon bergan. Bu esa Ispaniya va Muqaddas Rim imperiyasini jalb etgan. Karl 1495-yilda chekinishga majbur bo‘lganiga qaramay, u Italiya shtatlari boy, ammo siyosiy bo‘linishlar tufayli zaif ekanligini ko‘rsatgan. Bu esa Italiyaning bir qismini Fransiya va gabsburglar o‘rtasidagi Yevropa hukmronligi uchun kurashda jang maydoniga aylantirgan.

Shafqatsizlik bilan olib borilgan urushlar, xususan, Fransiya va Muqaddas Rim imperiyasida islohot ortidan yuzaga kelgan diniy g‘alayonlar “foni” da boʻlayotgandi. Mazkur urushga to o‘rta asrlardan tortib, qamal artilleriyasidagi sezilarli texnologik yangilanishlar, shuningdek, “arkebuz” miltiqlari va to‘pponchadan foydalanish keng tarqalgan zamonaviy urushgacha bo‘lgan evolyutsiyaning burilish nuqtasi sifatida qaraladi. Savodli komandirlar va zamonaviy bosmaxonalar o‘sha davr haqida koʻp maʼlumot yetib kelishiga sabab boʻlgan. Bu jarayonga oʻz hissasini qoʻshgan: Franchesko Gvichchardini, Nikkolo Makiavelli va Blez de Monlyuk kabi diplomat hamda davlat arboblarini misol qilib keltirishimiz mumkin.

1503-yildan keyin urushlarning aksariyati Fransiyaning Lombardiya va Pyemontga bostirib kirishi bilan boshlangan. Biroq ular hududni birmuncha vaqt ushlab turishga qodir bo‘lsa-da, buni doimiy ravishda qila olmagan. 1557-yilga kelib, Fransiya ham, imperiya ham din bo‘yicha ichki bo‘linishga ro‘baro bo‘lgan. Ispaniya esa Ispaniya Gollandiyasida potensial qo‘zg‘olonga duch kelgan. “Kato-Kambrez shartnomasi” (1559-yil) Fransiyani, asosan, Shimoliy Italiyadan quvib chiqargan va evaziga Kale va 3 ta yepiskoplikni qo‘lga kiritgan. Shartnoma Ispaniyani janubda Neapol va Sitsiliya, shimolda Milanni nazorat qiluvchi hukmron kuch sifatida eʼtirof etgan.

Venetsiya Respublikasi va Milan gersogligi o‘rtasidagi raqobat sababli Lombardiyadagi uzoq davom etgan urushlar 1454-yil Lodi shartnomasi bilan yakunlangan. Ko‘p o‘tmay bu Italiya Ligasi deb nomlanuvchi “tajovuz qilmaslik” to‘g‘risidagi paktdan so‘ng 40 yillik barqarorlik va iqtisodiy kengayish davriga olib kelgan. Faqat Liga 1479–1481-yillardagi Pazzi fitnasi va 1482–1484-yillardagi Ferrara urushi bilan buzilgan. Liganing asosiy tarafdori Florensiya hukmdori — Lorenso Medichi edi. U ham Fransiya va Muqaddas Rim imperiyasini Italiya yarim orolidan chiqarib yuborish siyosatini olib borgan.

Fransiya Italiyada kengaymoqchi boʻlgan bir paytda 1492-yil aprel oyida Lorenso o‘limi Ligani jiddiy ravishda zaiflashtirgan. Bu voqea fransuz Lyudovik XI ning 1481-yili amakivachchasi anjulik Karl IV dan Provans okrugi va Angevinning Neapol qirolligiga daʼvogarligini meros qilib olgan vaqtda sodir boʻlgan. 1483-yilda uning o‘rniga o‘g‘li Karl VIII o‘tirgan va 1486-yilda Provansni rasman Fransiya tarkibiga kiritgan. Uning Marsel va Tulon portlari O‘rta Yer dengiziga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiqish va shu tariqa Karl VIII ning hududiy ambitsiyasini amalga oshirish imkoniyatini bergan. Birinchi Italiya urushi arafasida Karl bir qator shartnomalar orqali boshqa Yevropa hukmdorlarining betarafligini taʼminlashga harakat qilgan. Xususan, 1492-yil noyabrda Angliya qiroli Genrix VII bilan “Etapol tinchligi” va 1493-yil martda Muqaddas Rim imperatori Maksimilan I bilan “Barselona shartnomasi” imzolangan.

Muqova suratlar:  midjourney.com / wikipedia.org