Chernobil fojiasi

Chernobil fojiasi bu — 1986-yil 26-aprelda Ukraina SSR ning shimoli, Pripyat shahri yaqinida joylashgan Chernobil AESdagi 4-reaktorda sodir bo‘lgan Sovet Ittifoqidagi yadroviy avariya. Bu dunyodagi eng yomon fuqarolik yadroviy hodisasi deb ataladigan, xalqaro yadroviy hodisalar shkalasi bo‘yicha yettita maksimal og‘irlik darajasida baholangan, ikki yadroviy energetika avariyasidan biri hisoblanadi. Ikkinchisi esa 2011-yilda Yaponiyada ro‘y bergan Fukusima yadro halokatidir. Favqulodda vaziyatlarning dastlabki chora-tadbirlari atrof-muhitni zararsizlantirish uchun 500 mingdan ortiq xodimni jalb qilgan va taxminan 18 mlrd rubl sarf qilingan (2019-yilda inflyatsiyani hisobga olgan holda taxminan 68 mlrd AQSh dollari).

Avariya bir vaqtning o‘zida tashqi quvvatni yo‘qotish va sovutish suvi oqishi sodir bo‘lganida RBMK tipidagi bug‘ turbinasi yadroviy reaktorining favqulodda ozuqa suvi nasoslarini quvvatlantirish qobiliyatini o‘lchash uchun mo‘ljallangan xavfsizlik sinovi paytida yuz bergan. Operatorlar tajribaga tayyorgarlik ko‘rishda reaktor quvvatining rejalashtirilgan kamayishi paytida quvvatni ksenon zaharlanishi tufayli tasodifan nolga yaqin darajaga tushirgan.

RBMK-Chernobil-4 yadrosi: 26-aprel 1986-yil shanba kuni portlashdan taxminan 1 daqida 30 soniya oldin nazorat majmuasi pozitsiyalari. Yashil (167) — boshqaruv novdalari; koʻk (12) — neytron detektorlari; sariq (32) — reaktor yadrosi ostidan oʻrnatilgan qisqartirilgan absorber novdalar; kulrang (1661) — bosim quvurlari; qizil (12) — avtomatik boshqaruv novdalari / wikipedia.org

Operatorlar quvvat pasayishini bartaraf etish va reaktorni barqarorlashtirish jarayonida ish tartib-qoidalarida belgilangan chegaralardan oshib ketgan bir qator boshqaruv tayoqlarini olib tashlagan. Operatorlar tajriba yakunlangandan so‘ng reaktorni o‘chirishni boshlagan. Bu harakat dizayndagi nuqson tufayli reaktor ichidagi reaktivlikning lokal ravishda oshishiga olib kelgan.

Bu yonilg‘i kanallarining yorilishi hamda bosimning tez pasayishiga, shu bilan birga, sovutish suvi bug‘lanishiga olib kelgan. Shunday qilib, neytronlarning yutilishi pasayib, reaktor faolligining oshishi kuzatilgan. Bu esa sovutish suvi haroratini yanada oshirgan (musbat qayta aloqa davri). Bu jarayon bug‘ning portlashini va reaktor yadrosining erishini keltirib chiqargan. Erish va portlashlar reaktor yadrosini yorib yuborib, binoni vayron qilgan. Buning ortidan 1986-yil 4-maygacha davom etgan ochiq havoda reaktor yadrosidagi yong‘in sodir bo‘lgan. Bu vaqt davomida havodagi radioaktiv ifloslantiruvchi moddalar ajralib chiqqan hamda SSSR va Yevropaning boshqa qismlariga qatlam bo‘lib yoyilgan.

Ushbu moddalar Belorussiyaning taxminan 70 foiziga 16 km (9,9 milya) uzoqlikda tushgan. Yong‘in natijasida dastlabki portlash bilan bir xil miqdorda radioaktiv moddalar ajralib chiqqan. Dastlabki avariyaga javoban voqea sodir bo‘lganidan 36 soat o‘tgach, 10 kilometr (6,2 milya) radiusli istisno zonasi yaratilgan. Undan taxminan 49 000 kishi, asosan, Pripyatdan evakuatsiya qilingan. Keyinchalik istisno zonasi 30 kilometr (19 milya) radiusga oshirilgan, undan qo‘shimcha 68 000 kishi evakuatsiya qilingan.

Ikki muhandisni halok etgan va yana ikkitasini jiddiy jarohatlagan reaktor portlashidan so‘ng yong‘inni o‘chirish, reaktorni barqarorlashtirish hamda chiqarilgan radioaktiv moddalarni tozalash bo‘yicha yashirin favqulodda operatsiya boshlangan. Shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish chog‘ida 237 nafar ishchi kasalxonaga yotqizilgan. Ulardan 134 nafarida o‘tkir radiatsiya sindromi (O‘RS) belgilari kuzatilgan. Kasalxonaga yotqizilganlarning 28 nafari keyingi uch oy ichida vafot etgan. Keyingi 10 yil ichida yana 14 nafar ishchi (9 nafari O‘RS bilan kasalxonaga yotqizilgan) asosan radiatsiya taʼsiri bilan bogʻliq boʻlmagan turli sabablarga koʻra ko‘z yumgan.

Sovet hukumati 1986-yilda falokatni yashirishga harakat qilgan. Nihoyat buni tan olishganda, hech qanday tafsilotlarsiz Sovet Ittifoqi Telegraf agentligi (TASS) Tri-Mayl-Aylend atom elektrostansiyasidagi avariya va boshqa Amerika yadroviy avariyalarini muhokama qilgan. Bu The New York Times gazetasi muxbiri Serj Shmeman yozgan sovetlarning umumiy taktikasining namunasi edi.

Komissiya to‘g‘risidagi eslatma ham kuzatuvchilarga voqeaning jiddiyligini ko‘rsatgan va keyingi davlat radio eshittirishlari SSSRda jamoatchilikni fojia haqida e’lon qilishga tayyorlashning odatiy usuli bo‘lgan klassik musiqa bilan almashtirilgan. Chernobil fojiasining umumiy aholi salomatligiga ta’siri noaniq. 2011-yil holatiga ko‘ra, qalqonsimon bez saratonidan 15 dan ortiq bolalar o‘limi qayd etilgan.

Chernobil AESdagi 4-reaktor ustidagi yangi xavfsiz qolib / wikipedia.org

Birlashgan Millatlar Tashkiloti hozirgi kunga qadar 100 ga yaqin odam halok bo‘lganini aniqlagan. Fojianing ta’sir qilishi bilan bog‘liq o‘limlarning umumiy sonini aniqlash bahsli statistik modelga asoslangan holda noaniq. Kelgusi o‘n yilliklardagi yakuniy o‘lim soni bo‘yicha namunaviy bashoratlar turlicha. Jahon Sog‘liqni Saqlash tashkiloti tomonidan eng ko‘p tilga olingan tadqiqotlar Ukraina, Belorussiya va Rossiyada saraton kasalligidan 9 000 ga yaqin o‘lim kuzatilganini taxmin qilmoqda.

Muqova surat: freepik.com