Charlz Darvin

Charlz Robert Darvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning Shrusberi shahrida, ingliz shifokori oilasida tugʻilgan. Charlz 8 yoshligida onasi vafot etadi va uning tarbiyasi bilan ikki opasi shugʻullanadi. Unda tabiat bilan suhbatlashish, oʻsimlik va hayvonlarni ularning tabiiy yashash makonida kuzatishga boʻlgan qiziqish erta uygʻonadi. Materialni yigʻish va tizimlashtirishga boʻlgan ishtiyoq, qiyoslash va umumlashtirish qobiliyati, dialektik fikrlash salohiyati Darvinning shaxsiyatidagi tabiiy sifatlar edi.

1826-yil oktabr oyida u Edinburg universitetining tibbiyot fakultetiga oʻqishga kiradi. Ikki yildan keyin otasining talabi bilan Kembrij universitetining ilohiyot fakultetiga koʻchib oʻtadi. Ammo u ilohiyotga emas, tabiat tarixiga qiziqardi. Bu davrda uning tabiatshunos sifatidagi qarashlari endi shakllana boshlagandi. Universitet professorlaridan botanik olim Jorj Genslou, tabiatda, ekskursiyalarda geologiyani oʻrgangan geolog olim, Adam Sejvik yosh olimga alohida taʼsir koʻrsatadi.

1831-yilda Darvin universitetni tamomlaydi va professor Genslou tavsiyasi bilan dunyo boʻylab sayohatga otlanayotgan “Bigl” kemasiga naturalist sifatida qabul qilinadi. Bu sayohat keyinchalik uning oʻzi qayd etganidek, hayotidagi keyingi faoliyatini belgilab bergan, eng muhim voqea boʻlgan. Kema bortiga turlarning doimiyligi toʻgʻrisidagi qarash tarafdori boʻlib qadam qoʻygan Darvin ekspeditsiyadan qaytgach, bu fikrga shubha bilan qaray boshlaydi. Sayohat davomida u katta hajmli material yigʻadi va ularni umumlashtirish keyinchalik dunyoqarashida katta oʻzgarishlarga sabab boʻladigan xulosalarni keltirib chiqaradi.

Janubiy Amerika boʻylab sayohat davomida Darvin geologik qatlamlarda koʻplab yoʻqolib ketgan yirik hayvonlarning qoldiqlarini topadi. Olim qazilma ishlari, topilgan skeletlarni qayta ishlash va qadoqlash bilan mashgʻulligida, Janubiy Amerikaning sharqiy qirgʻoqlaridagi Baiya-blankaning qizgʻish tuproqlariga bu ulkan hayvonlar qayerdan kelib qolganini oʻylab koʻrmagan edi. Ilk hayajon oʻtgach, olimni bu hayvonlarning nega qirilib ketgani, qazilmalardagi shakllar bilan zamonaviy turlarning oʻxshash jihatlari haqidagi savollar qiynay boshlaydi.

Yerda hayot bir necha marta paydo boʻlgani Darvin uchun ehtimoli kam fikrdek tuyuldi. Aynan oʻsha paytda unda Yerda yashovchi barcha narsalarning evolyutsiyasi haqidagi fikr paydo boʻlgani ehtimoldan holi emas. Lekin u hali gumonlar ichida edi. “Bigl” qancha uzoq sayohat qilsa, Darvin jonli mavjudotlarning oʻzgarishi haqidagi faktlarning koʻpligidan shuncha hayratga tushardi. Galapagos orollarida u tashqi koʻrinishidan yaqin, lekin shunda ham aniq farqlarga ega koʻplab hayvonlarni uchratadi. Ayniqsa, bir qush turidagi tumshuqning shakli va hajmidagi farqlar yaqqol koʻzga tashlanardi, bu belgilarning oʻzgarib borishida bosqichlilik ham koʻrinardi. Ularning ajdodlari Amerika materigidagi bir tur boʻlib, avlodlari turli orollarda mustaqil turlarni hosil qilgan boʻlishi mumkin edi.

Avtraliyada Darvinni Yer yuzining boshqa qismlarida allaqachon qirilib ketgan xaltalilar va tuxum qoʻyadigan sutemizuvchilar (birteshiklilar, yexidna va oʻrdakburun) qiziqtirib qoʻyadi. Avstraliya yuksak sutemizuvchilar mavjud boʻlmagan davrlarda materik sifatida ajralib chiqqani sabab xaltalilar va tuxum qoʻyuvchilar boshqa materiklardagi sutemizuvchilar evolyutsiyasidan mustaqil tarzda rivojlangan. Olimning turlar oʻzgaruvchanligi va bir-biridan kelib chiqishi haqidagi fikrlari bosqichma-bosqich oʻzgarib boradi.

1836-yil 2-oktabrida “Bigl” Angliya qirgʻoqlariga yetib keladi va Darvin besh yilini oʻtkazgan bu kemani tark etadi. Yurtiga qaytgach, u bir necha yil davomida yigʻilgan materiallarni qayta ishlaydi va evolyutsion gʻoyani asoslash kerakligiga tobora amin boʻlib boradi.

1837-yildan boshlab, u turlarning oʻzgarishiga oid maʼlumotlarni tizimli ravishda yigʻib boradi. U xonakilashtirish taʼsirida oʻzgargan hayvon va oʻsimliklarga alohida eʼtibor qaratadi. Bu davrda ingliz seleksiyasi oʻsimliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlarini aniqlashda muvaffaqiyatlarga erishgan edi. Darvin seleksion amaliyotning boy tajribasini tahlil qilib, tez orada organik shakllar haqiqatan oʻzgarishi va foydali zotlarni yararishda inson muvaffaqiyatining garovi sunʼiy tanlanish deb atalgan jarayonda yashirinligiga amin boʻladi.

1839-yil yanvarida Darvin oila quradi, 1842-yilda esa Londondan Daun shahriga koʻchib, umrining oxirigacha oʻsha yerda, oʻzini ilmiy faoliyatga bagʻishlab yashaydi. 1839—1843-yillarda olim geologiya boʻyicha materiallar chop qildiradi. Ularda korall riflarining kelib chiqishi haqidagi oʻz nazariyasini bayon qilgan edi.

1842-yilda Daunga koʻchib oʻtishdan biroz oldin u oʻz nazariyasi haqida ilk ocherk yozadi va unda turlarning kelib chiqishi asoslarini bayon qiladi. Darvin oʻz evolyutsion taʼlimotini deyarli yigirma yil davomida, toʻplagan materiallarini izchil tahlil qilish, shuningdek, koʻplab adabiy manbalar hamda seleksiya natijalarini umumlashtirish orqali yaratdi. Olim butun hayotini egallagan mehnat mahsulini alohida maqolalar shaklida chiqarishga shoshilmasdi, u doimo evolyutsiyani isbotlovchi yanada kuchliroq va ishonarliroq dalillarni topish uchun shaxsiy tadqiqotlarni olib bordi.

Evolyutsion jarayonni harakatlantiruvchi kuchlar toʻgʻrisida oʻylay turib, u bu nazariyaning eng muhim xulosasi — yashash uchun kurash ekanini angladi. Bir qarashda bu gʻoyaning mavjudligi oddiy tuyulishi mumkin: har bir tur cheksiz ravishda koʻpayishi mumkin, lekin koʻpayishga yordam beruvchi resurslar cheklangan. Yashash uchun kurashning natijasi esa tabiiy tanlanish, yaʼni eng koʻp moslashuvchan organizmlarning yashab qolishi va koʻpayishi hisoblanadi.

Oʻz ekspeditsiyasining organik materiallari va seleksiya maʼlumotlariga tayangan holda Darvin tabiiy tanlanish tabiatdagi evolyutsiya jarayonining asosiy omili degan xulosaga keladi. Sunʼiy tanlanish esa hayvon zotlari va oʻsimlik navlarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Olim asta-sekinlik bilan evolyutsion taʼlimotni mantiqiy izchillikda va maʼlumotlar bilan dalillangan shaklda yaratish rejasini amalga oshira boshladi. Darvin oʻz gʻoyalarini nashr qildirishiga fan tarixida u qadar koʻp uchramaydigan bir holat bevosita sabab boʻldi.

1858-yilda u zamondoshi, tropik davlatlarni tadqiq qilish bilan shugʻullanuvchi, yosh olim Alfred Uollesning qoʻlyozmalarini qoʻlga kiritadi. Bu risolasida muallif Darvinnikiga juda yaqin boʻlgan fikrlari — evolyutsiyaning sababi sifatida yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish koʻrsatilgan hamda turning birlamchi ajdodidan ajralib chiqishini koʻrsatadigan suratlar ham bor edi. Uollesning ishi bilan tanishib chiqqan Darvin bu masala uchun oʻz nomidan voz kechishga ham urinadi. Ammo doʻstlari Darvinning ham, Uollesning ham organizmlar tarixiy rivojlanishi haqidagi fikrlari Linney jamiyati majlisida muhokama qilinishi, keyin shu jamiyat jurnalida nashr qilinishini talab qiladi.

Buyuk ingliz tabiatshunosining butun umrlik mehnati ilk bor 1859-yil 24-noyabrda “Tabiiy tanlanish natijasida turlarning kelib chiqishi yoki hayot uchun kurashda saqlanib qolinadigan zotlar” umumiy nomi ostida nashr qilinadi. Bu kitobga boʻlgan qiziqish kutilganidanda ortiq boʻladi. Butun tiraj (1250 nusxa) bir kundayoq tarqalib ketadi. Darvin hayotligida asar olti marta nashr qilinadi va ularning har biri muallifning qayta tahriridan oʻtadi. “Turlarning kelib chiqishi” Rossiyada 1864-yilda ilk bor tarjima qilinadi.

1868-yilda olim oʻzining ikkinchi, katta asari – “Uy hayvonlarining va madaniy oʻsimliklarning oʻzgarishi” asarini eʼlon qiladi. Bu asarda evolyutsiya gʻoyasini isbotlovchi koʻproq qoʻshimcha material keltirilgan edi. Ish ilmiy seleksiyaning nazariy asoslari bilan boyitilgan edi.

1871-yilda olimning evolyutsiya nazariyasi boʻyicha trilogiyasini yakunlaydigan, uchinchi katta risola – “Insonning kelib chiqishi va jinsiy tanlanish” nashr qilinadi. Bu asarda Darvin “Turlarning kelib chiqishi” asarida evolyutsiya gʻoyasini qabul qilishni qiyinlashtirishi mumkinligi sabab, ataylab yoritilmagan insonning tabiiy kelib chiqishi muammosini yoritadi. Bu davrda insonning kelib chiqishi koʻplab olimlar, shu jumladan, Uolles tomonidan ham tabiatshunoslik nuqtayi nazaridan chetda turadi deb qaralar edi.

“Avtobiografiya”da oʻzining olim sifatifagi sifatlarini sanab oʻtarkan, Darvin ularning asosiysi fanga boʻlgan muhabbat, istalgan savol ustida uzoq oʻylashga yetadigan cheksiz sabr, faktlarni kuzatish va yigʻishga boʻlgan qatʼiyat ekanini qayd etadi. Buyuk olim 1882-yil 19-aprelda vafot etadi va Angliyaning koʻplab olimlari dafn qilinadigan Vestminster abbatligida, Nyutonning oldiga dafn qilinadi.