Orqaga
Glossariyga qaytish

Sivilizatsiya

Sivilizatsiya (ot) — (lotincha ʻʻcivilisʼʼ fuqaro jamiyati, harbiylarsiz va cherkovsiz hayot) jamiyat erishgan moddiy va maʼnaviy taraqqiyot darajasi. Faqat insonga xos sunʼiy olamni moddiy va maʼnaviy jihatdan takomillashuvidagi muvaffaqiyatlari koʻrsatkichi.

Insoniyat jamiyatining hayvonot olamidan asosiy farqi shundan iboratki, inson oʻz mehnat faoliyati, aql va zakovati bilan yaratgan sunʼiy dunyoda yashaydi. Tabiatda uy-joy, non, mashina, kitob va shu kabi moddiy va maʼnaviy neʼmatlar tayyor holda uchramaydi, ularni tabiat yaratmaydi. Ularni odam oʻz mehnati va aql-zakovati bilan vujudga keltiradi. Jamiyatning taraqqiyot darajasi ana shu sunʼiy narsalarning soni va sifati bilan belgilanadi. Tarix fani shu maʼnoda sivilizatsiya — tarixiy taraqqiyotni oʻrganuvchi fandir.
Insoniyat tarixi doimo bir tekisda rivojlanmagan. Tarixda yuz bergan davriy madaniy yuksakliklar sivilizatsiyalar tarixini tashkil etgan. Taniqli olim, akademik A. Asqarov kishilik tarixi oʻz taraqqiyot yoʻlida 5 marta sivilizatsiyon yuksalishni boshidan kechirdi deb, ularni quyidagicha koʻrsatadi: birinchi sivilizatsiya dastlab miloddan avvalgi 3-ming yillikda Yefrat va Dajla, Nil va Hind daryolari havzalarida yuz berdi. Shuning uchun u tarixga ʻʻQadimgi Sharq sivilizatsiyasiʼʼ nomi bilan kirdi. Uning taʼsir doirasi miloddan avvalgi 3-ming yillikning oxirlarida Xurosonga va 2-ming yillik boshlarida esa Movarounnahrga yoyildi. Ikkinchi jahon sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 1-ming yillikning oʻrtalarida Gretsiya va Rimda yuz berdi. U tarixda ʻʻAntik davr sivilizatsiyasiʼʼ nomi ostida maʼlum. Uning taʼsir doirasi makedoniyalik Iskandarning qadimgi Sharqqa tomon harbiy yurishlaridan soʻng Oʻrta Osiyoga kirib keldi va u ʻʻOsiyo–Yevropa ellinizm sivilizatsiyasiʼʼning shakllanishiga olib keldi. Uchinchi sivilizatsiya oʻchogʻi Movarounnahr va Xuroson boʻlib, ushbu hududlarida milodiy IX–XIII asr boshlarida yuz berdi va uning taʼsirida Yevropa uygʻondi. Toʻrtinchi sivilizatsiya XIV–XV asrlarda Yevropa va Osiyoda yuz bergan uygʻonish davri bilan bogʻliq va nihoyat beshinchi sivilizatsiya jamiyat rivojlanishining barcha jabhalarini qamrab olgan XX asr sivilizatsiyasidir. Sivilizatsiyalar oraliqida notekis rivojlanishlar, uzoq yillar davom etgan turg’unliklar va tez-tez davriy inqirozlar yuz berib turgan.

Menyu

  • Hodisalar Tarixiy hodisa va biografiyalar xronologiyasi.
  • To‘plamlar Turli mavzular bo‘yicha maqolalar to‘plami.
  • Glossariy Turli tarixiy terminlar to‘plami.
David
Mikelanjelo

Yuqori Uygʻonish davri haykaltaroshi Mikelanjelo Buonarroti tomonidan yasalgan marmar haykal. U ilk marta 1504-yil 8-iyunda Italiyaning Florensiya shahri Piazza della Signoria maydonida jamoatchilikka taqdim etilgan.
David Mikelanjelo
Yuliy Sezar
Mil. av. 100–44-yillar

Birinchi triumvirat aʼzosi boʻlgan Sezar Rim armiyasiga Galliya urushida boshchilik qiladi. Soʻngra fuqarolar urushi davrida oʻzining siyosiy raqibi boʻlgan Pompeyni magʻlub etadi va miloddan avvalgi 49-yildan 44-yilgacha, uning joniga qasd qilingunga qadar Rimni diktator sifatida boshqaradi.

Sezarning keyingi tarjimayi holini yoritib bergan Svetoniy va Plutarx asarlari asosiy manbalardir. Koʻpgina tarixchilar Sezarni tarixdagi eng buyuk harbiy rahbarlardan biri deb hisoblaydi. Keyinchalik uning taxallusi “imperator” soʻzining sinonimi sifatida qabul qilindi: “Sezar” unvoni butun Rim imperiyasida qoʻllanilgan. Bu esa keyinchalik nemischa “Kaiser” va ruscha “sar” soʻzlari kelib chiqishiga turtki boʻldi.
David Mikelanjelo
Galiley teleskopi

1609-yilda italiyalik astronom, matematik, fizik va mutafakkir Galileo Galiley uch marta kattalashtirib koʻrsatadigan qurilmani yaratdi va yulduzlarni oʻrganish uchun uni osmonga qaratdi. Shunday qilib, bu qurilma teleskopga aylandi.

Galiley teleskopi bu — refraktor bilan ishlaydigan optik teleskopning bir turi boʻlib, linzalar tizimidagi yorugʻlik nurlarining sinishiga asoslanadi. 1611-yilda Kepler teleskop okulyaridagi sochuvchi linzani yigʻuvchi linza bilan almashtirish taklifini kiritdi. U ajraladigan nurlar yoʻnalishini — obyektiv (F) bilan parallel nurga qaratilganidan soʻng oʻzgartirdi.

Bunday oʻzgarish teleskopning koʻrish maydonini kengaytirdi, yaʼni osmonning katta qismini qoplab olishga imkon berdi. Lekin u teskari tasvirni uzatdi. Kepler teleskopidan foydalangan astronomlar “teskari dunyoni” kuzatishga odatlanib qoldi.
David Mikelanjelo
Nil Armstrong
1930 — 2012

U 1969-yil iyul oyida Oy tomon yoʻlga chiqqan “Apollon-11” kosmik kemasi ekipajini boshqardi. Ularning asosiy vazifasi oyni zabt etish edi. Armstrong va uning sherigi Baz Oldrin 2 soat 31 daqiqa va 40 soniya davomida oy yuzasida boʻlishdi.

AQSh “Apollon-11” loyihasi uchun 25 milliard dollar sarfladi. Bugungi qiymatda esa bu miqdor 150 millarddan oshgan boʻlardi — mana bu haqiqiy investitsiya. Qiziqarli faktlardan biri, Armstrongning yurak urushi “Apollon-11” uchirilishi paytida daqiqasiga 110 marotaba yetgan. Oyga qoʻnganda esa bu koʻrsatkich daqiqasiga 150 taga koʻtarilgan.
David Mikelanjelo