Orqaga
Glossariyga qaytish

Oʻzbek xalqining etnik shakllanish bosqichlari

Oʻzbek xalqining etnik shakllanish bosqichlari — oʻzbek xalqi ikki xil til (turkiy va forsiy) da soʻzlashuvchi qabila va elatlarning aralashuvidan tarkib topgan boʻlib, bu ikki tilda soʻzlashuvchi jamoalarning etnik jihatdan dastlabki qorishuvi soʻnggi bronza davri (mil. avv. II ming yillikning oxiri) da yuz berdi. Bu davrni oʻzbek xalqi etnogenezining boshlanishi, yaʼni birinchi bosqichi deb hisoblashimiz mumkin. Soʻnggi bronza davrida boshlangan assimilyatsiya jarayoni antik davrga kelib (mil. avv. IV–II asrlar) oʻzbek xalqiga xos iqtisodiy xoʻjalik, etnomadaniy va antropologik tip birliklarini oʻzida mujassamlashtiruvchi, oʻtroq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topdi. Natijada eramizdan avvalgi lI–milodiy I asrlar davomida turkiy tilli elat tarkib topdi. Bu davrga oʻzbek xalqi etnogenezining ikkinchi bosqichi sifatida qarash mumkin. Oʻzbek xalqi etnogenezining uchinchi bosqichi ilk oʻrta asrlar davrini oʻz ichiga oladi (milodiy IV–VII asrlar). Oʻrta Osiyo hududlariga turkiygoʻy xioniy, kidariy, eftaliylar va Turk xoqonligi kirib keldi va ular bilan birga kirib kelgan qabilalar tarkibida qarluq, chigil, tuxsi, argʻin, turk, kaltatoy, musabozori kabi turkiyzabon qabilalar koʻp edi. Tarixchi Aleksandr Yakubovskiyning taʼkidlashicha, bu davrda turkiy qabilalar kirib bormagan Oʻrta Osiyoning biror joyi qolmagan. Movarounnahr yerlarini arablar egallagach, ular bu zaminga turkiy qabilalarini muntazam kirib kelishini toʻxtatish yoʻlini qidirdi. Bu zaminga oldinroq kirib kelib, oʻrnashib qolgan turkiylarning oʻtroqlashuvi jadallashdi. Natijada butun VIII asr davomida Movarounnahr hududlarida yaxlit turkiy etnik qatlam va jonli turkiy til muhiti vujudga keldi. Mahalliy sugʻdiy-zabon aholi orasida turkiylashish jarayoni tezlashdi. IX–X asrlarda Movarounnahrda garchi siyosiy hokimiyat somoniylar qoʻlida boʻlsa-da, Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega boʻldi. Bu kuchli etnik asosni oʻtroqlashgan turgʻun turklar tashkil etardi. Bu davrga oʻzbek xalqi etnogenezining toʻrtinchi bosqichi sifatida qarash mumkin. Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalar qoʻliga oʻtishi munosabati bilan oʻzbek xalqi etnogenezining yakunlovi beshinchi bosqichi boshlandi. Oʻzbekka xos turkiy etnos mintaqada qaror topdi. Elatga xos barcha etnik omillar roʻyobga chiqdi. Demak, oʻzbek elati xalq sifatida XI–XII asrning birinchi yarmida uzil-kesil shakllandi. Oʻzbek xalqining shakllanishi bilan uning etnik tarixi boshlanadi. Oʻzbek xalqining etnik tarixi ham uzoq davom etadigan tarixiy jarayon boʻlib, bu jarayon mintaqada kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining qaror topa boshlagan davrgacha, yaʼni XIX asrning oxiri–XX asrning boshlarigacha davom etdi. XX asr boshlaridan oʻzbek millatining shakllanish jarayoni boshlandi. Bu tarixiy jarayon hozirgacha davom etmoqda.

Menyu

  • Hodisalar Tarixiy hodisa va biografiyalar xronologiyasi.
  • To‘plamlar Turli mavzular bo‘yicha maqolalar to‘plami.
  • Glossariy Turli tarixiy terminlar to‘plami.
David
Mikelanjelo

Yuqori Uygʻonish davri haykaltaroshi Mikelanjelo Buonarroti tomonidan yasalgan marmar haykal. U ilk marta 1504-yil 8-iyunda Italiyaning Florensiya shahri Piazza della Signoria maydonida jamoatchilikka taqdim etilgan.
David Mikelanjelo
Yuliy Sezar
Mil. av. 100–44-yillar

Birinchi triumvirat aʼzosi boʻlgan Sezar Rim armiyasiga Galliya urushida boshchilik qiladi. Soʻngra fuqarolar urushi davrida oʻzining siyosiy raqibi boʻlgan Pompeyni magʻlub etadi va miloddan avvalgi 49-yildan 44-yilgacha, uning joniga qasd qilingunga qadar Rimni diktator sifatida boshqaradi.

Sezarning keyingi tarjimayi holini yoritib bergan Svetoniy va Plutarx asarlari asosiy manbalardir. Koʻpgina tarixchilar Sezarni tarixdagi eng buyuk harbiy rahbarlardan biri deb hisoblaydi. Keyinchalik uning taxallusi “imperator” soʻzining sinonimi sifatida qabul qilindi: “Sezar” unvoni butun Rim imperiyasida qoʻllanilgan. Bu esa keyinchalik nemischa “Kaiser” va ruscha “sar” soʻzlari kelib chiqishiga turtki boʻldi.
David Mikelanjelo
Galiley teleskopi

1609-yilda italiyalik astronom, matematik, fizik va mutafakkir Galileo Galiley uch marta kattalashtirib koʻrsatadigan qurilmani yaratdi va yulduzlarni oʻrganish uchun uni osmonga qaratdi. Shunday qilib, bu qurilma teleskopga aylandi.

Galiley teleskopi bu — refraktor bilan ishlaydigan optik teleskopning bir turi boʻlib, linzalar tizimidagi yorugʻlik nurlarining sinishiga asoslanadi. 1611-yilda Kepler teleskop okulyaridagi sochuvchi linzani yigʻuvchi linza bilan almashtirish taklifini kiritdi. U ajraladigan nurlar yoʻnalishini — obyektiv (F) bilan parallel nurga qaratilganidan soʻng oʻzgartirdi.

Bunday oʻzgarish teleskopning koʻrish maydonini kengaytirdi, yaʼni osmonning katta qismini qoplab olishga imkon berdi. Lekin u teskari tasvirni uzatdi. Kepler teleskopidan foydalangan astronomlar “teskari dunyoni” kuzatishga odatlanib qoldi.
David Mikelanjelo
Nil Armstrong
1930 — 2012

U 1969-yil iyul oyida Oy tomon yoʻlga chiqqan “Apollon-11” kosmik kemasi ekipajini boshqardi. Ularning asosiy vazifasi oyni zabt etish edi. Armstrong va uning sherigi Baz Oldrin 2 soat 31 daqiqa va 40 soniya davomida oy yuzasida boʻlishdi.

AQSh “Apollon-11” loyihasi uchun 25 milliard dollar sarfladi. Bugungi qiymatda esa bu miqdor 150 millarddan oshgan boʻlardi — mana bu haqiqiy investitsiya. Qiziqarli faktlardan biri, Armstrongning yurak urushi “Apollon-11” uchirilishi paytida daqiqasiga 110 marotaba yetgan. Oyga qoʻnganda esa bu koʻrsatkich daqiqasiga 150 taga koʻtarilgan.
David Mikelanjelo